ОСМО ПӦӰСТИ

КУЗЕ ЮМО ДЕКЕ ЛИШЕМАШ

ФИНН ЙЫЛМЕ ГЫЧ КУСАРЫМЕ

Йошкар-Ола 1994 ий

ОНЧЫЛМУТ

«Кузе Юмо деке лишемаш» книгам кум ужашлан шелаш лиеш:

Мо да кӧ тыгай Юмо?

Мо тыгай утаралтмаш?

Мо тыгай Юмын волгыдо Тӱняже?

Кӱчыкын возымым тыге умылтараш лиеш:

Юмо тиде Йӧратымаш, Чын (Истина) да Илыш.

Утаралтмаш тиде сулыкан тӱня гыч Юмын Волгыдо Тӱняшкы- же куснымаш.

Юмын Волгыдо Тӱняштыже тыйын чоныштет Йӧратымаш, Чын да Илыш кугыжа семын верым налыт.

Книга тӱҥалтышыште ты кум йодыш нерген теорий могырым каласкалалтеш, вара Библий дене палымым ыштена, тидын мӧн'- гӧ эртыше кок тӱжем ий гутлаште кузерак Иисусын туныктымо ойжым айдеме тукым шуктен толын манын рашемдена. Библи- ийыште эртыше коло курымысо илыш нерген пиямбарын ойжо (пророчество) дене каласыме. Ты шумлык ме книга мучаште мо лийшаш ыле Юмын каласыме шомакше дене да эртыше илы- шыште чынжым мо лийын манын таҥастарена.

Эн тӱҥжӧ — Йӧратымаш, Чын да Илыш —тидым ме Юмо ма- нына. Юмо нерген ой да шонымаш уш-акылын вияҥмаштыже эн кугу кӱкшыт. Сандене тидланак кӧра чыла раш умылтараш мот- коч неле.

Айдеме Юмо ончылно сулыкшым касарен кертеш але вес тӱ- няште титакшылан кора когарген илашыже верештеш. Сулыкым касарашлан айдеме Иисусын каласымыж почеш илышаш, тынеш пурымаш — Юмын волгыдо тӱняшкыже тӱҥалтыш ошкыл.

Тынеш пурымеке айдеме Юмын Чонвийжым — Юмын Шӱлы- шыжым кӧргышкыжӧ налеш. Иисус Юмын икымше эргыже лийын гын, тынеш пурышо еҥ Юмын волгыдо тӱняште эше ик у ай - деме. Юмын Шӱлышыжӧ айдемылан шолашке я пурлашке каяш, йӧратымаш ден осалым, чынлык ден шоям, илыш ден колыма- шым ойыркален мошташыже туныкта.

з

ЮМО ко УЛЕШ?

Юмо манмым иктешлен ойлаш гын, Йӧратымаш, Чын да Илышым иквереш ушаш кӱлеш. Йӧратымаш, чынлык да илыш нерген тӱрыснек чыла палена ыле гын, Юмо нергенат умылтараш йӧсӧ огыл ыле. Юмо дене кылдалтше ты кум шомакым поена шергалын лектына.

Йӧратымаш

Айста, йӧратымашым оксам кучышо да коштыктышо банк де- не таҥастарена. Тушко мыняр пыштет, тунарак веле мӧҥгеш палаш лиеш, шӱдӧ теҥгем гын шӱдӧ теҥгем, визытым гын визы- тым. Ежли тыйын таҥет вич теҥге пыштыме оксат олмеш шӱдӧ теҥгем пуа гын, тугеже тудо тыйым коло пачаш йӧрата огыл мо? Ежли тый дечет вич теҥге олмеш шӱдым налыт, тыйым коло пачаш чиялтат.

Илыш гыч лектын шогышо тиде ойым ме Моисейын туныкты- мо шомакыштыже вес мут дене палена: «шинча олмеш шинча да пӱй олмеш пӱй». Те ужыда ты шомакым эше «иктӧрлык» манын кертына. Сулыкан еҥ-влак тыгай шотан иктӧрлыкышкӧ шуаш тыршат.

Чын (Истина)

Пӱртӱсым шымлыше наукылаште тӱрлӧ чын нерген ойлалтеш, но чылам авалтыше чыным нимогай наукыштат але мумо огыл. Тӱняште эн кугу чын — Юмо, моло чын тудын деке лишемын веле кертеш. Тугеже палыме да кызыт марте палыдыме лач ойым Чын манаш лиеш.

Илыш

Шочмыж гыч колымыж марте пагытым айдеме илыш манеш,'| илыш корнышто мемнам эре мучаш вуча. Айдеме тиде тӱняшке' уна семын веле толеш, тыште тудо оза огыл.

Колымашке шуктышо настам илыш манашыжат шотлан ок тол, но вес илыш йӧн уке. Мый гын илышым шыргыктен йогышо

вӱд дене таҥастарем. Вӱд йога, пӱртӱсыштӧ пашам шукта, шке- же ок вашталт, тугаяк волгыдо кодеш.

Юмым тӱрлӧ мут дене умылтараш тыршат: койдымо, куры- машлык, поро, чыла ужын да эскерен шогышо, шнуй, чыла чы- тыше, аралыше, ӱшанле маныт. Туге гынат ты мут-влак эше Юмо нерген кугунак нимом огыт ойло: йӧратымашым кидкопаш- ке пыштен от ончал, чыным нимо дене висаш. Тиде теве мом он- чыкта — Юмо нерген йылмыште улшо мут-влак дене тӱрыснек раш умылтараш ок лий. Илен толын, уш-акылым шындымеке веле, айдеме Юмо нерген умылен да тудын деке лишемын кертеш.

Юмылан ӱшанымым да Юмым палымым иктак манаш оклий. Кунам тый тудым пален налат, икымше гана поездым ужшо Матти ден Майя семын, кумыл нӧлтын, пелештен кертат: «Теве кузе! Ынде мый умылем! Молан мыланем тиде ушышко пурен огыл?!»

Южгунам еҥ-влак Юмо нерген моткоч пеле-пуле шонат да шкештат але тидлан кугунак огыт ӱшане. Ик палыме айдеме кок- шӱдӧ менте кӱкшытышкӧ кӱзымекыже, Юмым тушто ужын омыл манын коштын. Очыни, пылпомышышто пушкыдо топчаныште ракатланен шинчыше шонто кочам ужнеже ыле. Йӧратымашым, Чыным але Илышым тудо ужын але умылен моштен огыл. Туге гынат Юмо чыла вере, чыла ужеш, чыла колеш: «Мый дечем айдеме нимогай шолып верышке шылын ок сеҥе, ойла Юмо. Мый каваштат да мландыштат улам, ойла Юмо» (Иер. 23:24).

юмын лӱмжо

Тошто еврей йылме дене серыме Тошто Сугынь книгалаште Юмын лӱмжым кок семын ончыктымо: Элохим да Иегова (Яхве). Элохим «Эл» (куатле) мутын шукемдыме числажым оичыкта. Тиде мутвож гычак «Аллах» араб мут лектын. «Иегова» мут «илыше» шомак гыч шочын, вес семын каласаш гын, «илышыште улшо» манаш лиеш. Кужурак мутлаште «Иегова» вес семын во- залтеш: мутлан Иешуа («Юмо утара»), Иосафат («Юмо карга»).

Кунам Моисей йӱлышӧ пушеҥге шеҥгеч Юмо дене мутланен, тунам Моисей йодын: «Толам лиеш мый Израильын эргышт деке и каласем: «Ачада-влакын Юмышт мыйым тендан деке колтен». Нуно йодыт: «Кузе тудын лӱмжӧ?» Мом мый нунылан каласы- шаш улам?»

Юмо каласен Моисейлан: «Мый илышыште чыла вере улам (Иегова). Тыят тыгак каласе: «Илышыште чыла вере улшо тендан деке колтен». (Исх. 3:13—14.)

Моисей мӧҥгӧ Израильышке Юмо эше ятыр еҥым колтен, вара Ача шке лӱмжӧ дене шке эргыжым Иисусым (Иоан. 6:43) колтен, да тудо каласен: «Уш-акылда ден шӱм-чонда дене мыйым огыда умыло гын, сулыкеш пуренак коледа».

Иисусын «Мый чыла вере улам» мутшым колын, фарисей-влак йодыныт: «Тый кӧ улат?» Иисус вашештен: «Мом ойлышым, ту- дак улам», вара эше ешарен: «Тӱҥалтыш гычак мый чыла вере шушо улам» (Иоан. 8:28). Мут гыч мут лектын, фарисей-влак утыр ылыжыныт веле, Иисус мучашлан каласен: «Мый чыным ве- ле ойлем, Авраам деч ончыч мый тӱняште шочынам». Тунам фарисей-влак Иисус ӱмбаке кӱым кышкаш тӱҥалыныт.

Тиде ӱчашымаш (Иоан. 8:13—30) грек йылме дене возалтын да кызытат тудым лудаш лиеш, вара текстым моло йылмышкат кусареныт. Грек йылме дене «мый улам» «эго име» лиеш. Ку- сарышыла толмач-влак южгунам ты шомакым «мый лийынам» манын кусареныт. Можыч, кугезе серыше-влак грек йылме грам- матикым пален огытыл, но чынжым гын «мый улам» лиеш. Ти- дым моло серымаште раш умылаш лиеш. Кунам йӱдым Гефси- манс'кий садыште Иисусым четлыкышке петырашлан кучаш то- льшыт, тудо йодын: «Ком кычалыда?» Фарисей-влакын кулышт— нунын коклаште Иудат лийын, вашештеныт: «Назарет ола гыч Иисусым». Иисус пелештен: «Тиде мый улам». Кунам тиде шомакым колыныт, толшо-влак мӧҥгеш чакненыт да мланде ӱмбаке шунталтыныт. Тарӱзгар гыч лекше пуля айдеме кӧргым шӱта гын, еҥ тупшо дене камвозеш. Иисус тидым ужын: «Яхве» («мый улам») манын.

Тошто еврей йылме дене «Иисус» лӱм «Иешуа» але «Юмо арала» лиеш. Но практикыште еҥын лӱмым огыт кусаре. Иисус- лан лӱмым аваж Ден ачаже — Мария ден Иосиф огыл пуэныт, ты лӱмым тудлан Юмын уверзыже коден: «...да пуэт тудлан Иисус лӱмым» (Лук. 1:26—27), Иисусын лӱмжӧ Тошто Сугынь кпигаштат вашлиялтеш, мутлан, Исх. 15:2. Тошто еврей йылмыш- те «утаралтме» мут ден «Юмо» шомак икгай улыт. Ты мутым грек йылмышке кусараш лиеш, тунам тудо «сотер» манын серал- теш, тудат «утарыше», «аралыше» манмым ончыкта. Ты шомак гыч ыштыме глагол «соцо» лиеш, але «утараш», «аралаш», «эм- лаш». Иисус шке пашаж да илышыж дене шке лӱмжым сулен налын.

Мариян мӱшкыран лиймекыже, суксо Иосифлан шочшаш аза- лан «Иисус» лӱмым пуаш темлен. Пале: Иосиф Мариям логалын огыл, но туге гынат суксын каласыме мутшым колыштын. А ту- дыжо тыге пелештен: «Давид эрге Иосиф, ватетым воктечет ит шӱкал, тудо шке кӧргыштыжӧ Юмын Шӱлышыжым нумалеш. Ва- тет эргым ышта, тудлан «Иисус» лӱмым пу. Лач тудлан сулыкан айдеме тукымым утараш пӱралтын...» (Мат. 1:19—25.)

У ден Тошто Сугыньлаште Юмым Господь маныт (тошто ев- рей йылме дене «Адонай», грекла «кюриос»). «Кюриос» грек мут вес семынже кугыжам ончыкта. Библийыште Ачажымат, Эргы- жымат ты мут дене маныт.

Христос лӱм эше чап лӱмымат ончыкта, «Юмын ойырен налме еҥже» («помазанник») лиеш. Тошто еврей йылме дене гын Христос Мессия лиеш («Ха-Машиах»), Израильыште кугыжам шогал- тыме годым тудын вуйжым ӱй дене шӱреныт.

Кунам Иисусын лӱмжым да чапшым грек-влак пален налы- ныт, шке кугезе юмыштын лӱмыштым У Сугыньым серыме годым тетла кучылтын огытыл. У Сугыньышто Юмо нерген возымо годым эше вес мутымат кучылтыныт, тудым грек философ-влак- лан, мыйын шонымо почеш, Сократ пӧлеклен, тиде шомакше «Теос». Тошто еврей мут-влакым кугунак шотлен огытыл, Юмын шомакше вет пӱтынек «Иисусын» лӱмжӧ дене кылдалтын: «Кӧ Юмын лӱмжым эре шарнен да шотлен илаш тӱҥалеш, тудо ута- ралтеш». (Рим. 10:13.) Тиде нерген Петр витлымше кече лӱмеш ойыштыжо каласеи: «Израиль калык, пален лий, ком те пуштын улыда — Юмын эргыже Господь Иисус Христос ыле» (Деян ^2:36-)

Кунам Иисус мландышке толын, тунам веле айдеме тукым Юмо нерген рашрак умылаш тӱҥалын. Юмо нерген чыла шоиы- мо, колмо шинча ончылно лийын. Юмын чыла шӧрынжӧ Иису- сышто лийын. Иоанн Креститель тыге каласен: «Нигӧ Юмым ужын огыл, ик шӱмбел эргыже веле тудын нерген уверым кон- ден».

Верам кучышо тӧра-влак «Мый улам» лӱмым чытен кертын огытыл, нуно Иисусым шотлашат шонен огытыл, нунылан кавасе уждымо-колдымо юмо утларак лишыл лийын, шинча ончылсо илыше Юмын эргым игылтыныт веле.

«Юмо илыше-влак коклаштак» манмылан торешланен, еврей тӧра-влак утларак кугезе жапыште илыше Авраам нерген моктен ойленыт. Тыгаяк койыш кызытсе фарисей-влак коклаштат ши- жалтеш: ойлат, пуйто Иисус кызытсе калык-влак коклаште огыл, а 2000 ий ожно илен. А тудо вет мемнан пеленна, ты тӱняште ила.

КУЗЕ ЮМО ДЕКЕ ЛИШЕМАШ?

Манеш-манеш да газет статья гоч япон кугыжам пален палаш ок. лий, тудым ужын веле, могай улмыжым умылаш лиеш. Юмым гын Иисусын полшымыж дене веле пален налаш лиеш. Иисусак ойлен: «Кӧ еҥ-влак ончылно мыйын нерген чон почын ойла, ту- дым мый Кавасе Ачам деке лишке ыштем» (Мат. 10:32.)

Айдеме Юмо деч уш-акыл, шипчымаш шот дене огыл ойырте- малтеш, а сулыкан улмыж дене. Садланак Юмо дене айдеме кок- лащте сулыкым касарен шогьипо коклазе (посредник) лийшаш. Юмо ден айдеме коклаште кылым кучышо Иисус веле лийын кертеш. Еҥлан Юмо деч поена илымыже — йӧратымаш, чын да илыш деке тупынь шогымо гай лиеш. Тидым чонан айдеме чытен ок сеҥе, тыгай еҥым мемнан тӱняштак колышо улыт манаш лиеш. Колышо-влакым колышо еҥлан тояш кодо, шкеже Иисус почеш кай, (Лук. 9:60). Посна кажне айдеме сулыкшылан ыныж орлане манын, Иисус еҥ сулык верч шучкын орланем колен, тидын дене еҥ сулыкым касарен. Иисус чылаштым огеш утаре, тудлан кумалшым да ойжым колыштшым веле утарен сеҥа.

Юмо деке, Иисусым шотлен да тудын ойжым колыштын веле, лишемаш лиеш. Сулык деч утлышо айдемым веле нймо Юмо деч ок ӧйыро. (Иоан. 3:36). Юмо деке лишке шогышо да тудым иа- лыше айдеме веле Юмым Ача манын кертеш. Кунам тый Юмын шӱлышыж ден илаш тӱҥалат, тунам Юмын мутшым, Чонвий- жым эн шергылан шотлаш тӱҥалат, Юмын шонымыжо тыйын уилет'ым волгалтара. Тый Библийысе мунло ойым умылаш тӱҥа- лат, кумалше-влакын пашаштым да илыш йӧныштым умылен да аклен шогет. Шиуй Шӱлыш тылат Юмын ойжым ойлаш тӱҥалеш, тыят ты ойым колышташ тунемат. (Лук! 11:28, Иоан. 5:25, Иоан, 8:47).

Юмын ойжым шуктен, илыш йыл<ыҥет гыч лектын шогышо Юмо нерген палыметым утларак келгемдет. (Иоан. 7:17),

9

Айдемын чыла илышыже ӱшан дене кылдалтын. Эрдеие айдеме пашашке кая гын, пашадарым налам манын ӱшана. Кунам тудо иктаж-могай пашалан тунемеш, тиде илышыште кӱлеш лиеш манын ӱшана. Кунам Адам кӱртньӧ корно вокзалыште иктаж- могай поездышке шинчеш, тудо лач тиде поезд шонымо верышке эн кӱчык корно дене писын намиен шукта манын ӱшана. Ала- молан ӱшанен еҥ-влак сарым тӱҥалыныт, толкыным тарватеныт,. пасум курал-ӱденыт, корным оптеныт.

Ушан икгай лийын огыл, тудо я куатле, я лушкыдо лийын. Кунам колызо эҥерышке тарвана, колым кучем манын ялт тӱ- рыснек ӱшанен ок керт, но ты сомылым шукташ каяш ӱшанже сита. Мӧҥгышкӧ пӧртылмеке веле тудо, ӱшанже шукталтын я уке каласен кертеш. Атыште улшо кучымо колжо ӱшаным я ешара, я иземда.

Ала-молан, мутлан, нимучашдыме чот ӱшанет да тидланак эше ятыр еҥ ӱшана гынат —тый чн кугу чынлан ӱшанет манаш ок лий. Тӱҥ йодыш тыште — молан ӱшанаш, а молан ӱшанаш огыл.

Ме Юмын пӱрымӧ тӱняште илена, Юмак илыш радамым он- чыктен иуэн. Но тидын годымак ме ужына: илышын рӱдӧ верыш- тыже йӧратымаш да чын огыл. Тидын олмеш тӱрлӧ идеологий ден религийым шонен лукмо, нунын ӱмылыштышт нимолан йӧрдымӧ кугешнымаш, сулык илат. Мемиан сулыкан тӱняште сайын да улан илаш ик йӧн веле уло: нигӧлан вуйым пуаш огыл, чоярак лияш, шке пайдат верч тавадаҥ шогаш. Ты койышан еҥ коклаш- тына ятыр уло.

Юмын пӱрымӧ да кӱштымӧ радам деч ойырлымашым сулык манын шотлаш лиеш. Але вес семын гын: сулыкым Юмым шо- тышко налдыме койыш, йоҥылыш манаш лиеш.

Южо кугыжаныште Юмын туныктымыжым негызлан налы- _/ иыт гынат, Юмын законжым шукташ пошкудо кугыжанысе ка- лыклан веле кӱштат, тиде веле огыл: воктенысе калыкым шке калык олмеш Юмын кӱштымӧ почеш илаш туныктеныт. Кызыт христиан^верам тӱняште чылан гаяк шотлат, но тидын годымак ты учений ваштареш шогышо ятыр идеологий шочын, нуно айдемын сулыкшым касараш ялт огыт полшо.

Кажне айдеме илышым да чыным умылымашке шке корныжо дене толеш. Чын илыш корным кычалше моткоч сайын пала, кузе ты корным муаш йӧсӧ. Но Юмо тыгай еҥым корнывожеш шогал- тен ок кодо, шкенжын чонпадыраш эргыжым айдемылан ӱшан дене курымешыжлан илаш полшаш мланде ӱмбаке колтен. Иисус арала, утара, да Шнуй Шӱлыш чын деке конда. Ушан дене илы- ше еҥлан, впйже пытыме годымат, Юмо полшен шога.

Кунам Юмо айдемылан илышым пуэн, тунамак мом ышташ да мом огеш лий манын каласен: юзо пушенте гыч саскам пурлаш ок лий улмаш. Айдеме Юмын шомакшым колыштын огыл да юзо пушенте гыч саскам пурлын. Тидын мӧҥгӧ еҥлан порым тӱняш- те ойырен мошташ шканже пӱралтын. Тӱҥ тӱҥалтыш годым тыге ойыраш айдеме тунемын огыл ыле, сандене тӱняште порым кы- чалме сомыл тӱҥ верышке лектын.

Кунам тый поро пашалан манын иктаж-кӧлан оксам пуэт, лач суапле сомыллан ты окса кучылталтеш манын ӱшанаш але ок лий. Уло погетым шот дене кучылтын мошташлан, Юмын тунык- тымо ойжым шотышко налын мошташ кӱлеш. Адамын юзо пушенте гыч саскам кочкын сулыкыш пурымыж мӧҥгӧ, илышым тӧрлатен толмо нерген Библий каласкала. Тӱҥалтыш ужашыш- так (Быт. 3:15) Иисусын шочшашыж нерген увер уло.

Христосын шочмыж деч 1600 ий ончыч Господь Моисейын шо- майне дене шке калыкшым илаш туныктен. Моисейын туныкты- мо ӧйжым тыге кӱчыкын каласаш лиеш: сулыкышко nypbiujo айдеме шкежак сулыкшым касарыме корным кычал муышаш. Айдеме пошкудын шӱйжым пунчалаш шонен да пунчалын гын„ шкенжынат шӱйжӧ пунчалалтшаш. Айдеме тукым Юмын кӱшты- мӧ ойжым шотлен илаш курым курымеш тунемын толын.

Илышым умбакыже кузе тӧрлатен шогаш манын, Юмо Мои- бейым туныктен коден: «Мый Пророкым тыйын семынак айдеме тӱсанымак ыштем, мый Шке шомакемым Тудлан айдеме деке шукташ каласем. Мый мом кӱштем, тудым Тудо ойлаш тӱҥа- л'еш». (Втор. 18:18).

^:Кунам Утарыше тӱняшке толын, «арален коден тудо мемнам суапле да поро пашам ыштымыланна огыл, шке поро вийжым да Шнуй Шӱлышым Иисус Христос гоч шкенам курымешлык илышлан ямдылалташ манын пуэн». (Тит. 3:4'—7).

«Ме» мут тыште сулыкан-влаклдн шыдым кучымым чарныше- влакым ончыкта: «сулыкан-влакын сулыкыштым касаре, мылан- нӓ' удам ыштыше-влаклан меат шыдым огына кучо». Айдеме але еҥ-влак нерген ойлымо годым, Лишыл Эрвел калык-влакын йыл- мыштышт улшо «адам» мутым ушышко налаш кӱлеш. Вара ты мутак — «Адам» первой пӧръеҥ лӱм лийын.

Айдеме тукымлан сай ден осалым ойырен, пален налаш полшаш манын Юмо Иисусым колтен. Христос воктене лийын, ме сулык деч утаралтына да поро деке лишемына.

Сулык деч эрныме да мунло уш-акыл (мудрость) деч поена айдемылан куатат эше кӱлеш. Юмо ӱшан нерген, кушто еҥлан внй-куатым погаш манын ойла. Айдеме пайда верч тыршен, илы- шыштыже йӧным кычалеш. Ушаныше еҥлан Юмо полша, йӧным пуа.

Иисуслан Юшанымаш религий огыл, верам — илышын ик йы- жыҥжылан шотлыман. Юмын еҥ-влакым атеист ден антихрист- влак тӱрлӧ семын шыгыремденыт. Тӱҥ амалже тыште теве могай ыле: Юмын еҥ-влак деч ала-могай «юмым» шинчаора ончыкташ йодыныт. Но ӱшаным, йӧратымашым еҥлан кидкопашке луктын пыштен ончыкташ ок лий, кӱ ора гыч тудым руэн ышташ ок лий. Юмын калык черкымат ок чоҥо, Шнуй Шӱлышым кӧргыштыжӧ иумалше айдеме шкежат Юмын черкыже улеш.

Иисусын лӱмжӧ тошто еврей йылме дене «мессиас» да грекла «Христос» лиеш, вес семынже тӱням шке почешыже вӱдаш ойы- рымо (помазанный) Юмын кугыжанышыже политический але сӧй кучем огыл, а илышым пуышо ушем. Лушкыдо кугыжан-влак шаланат, а Иисусын ушемже пентыдемын толеш. Тыгай пентыде государствын еҥже лпяш кажне ушан-толкан айдеме шона да тырша.

Ушаным илыш пашат дене веле кечын пеҥгыдемден кертат. Кунам тый ужат кузе тыйын республикетын Президентше шке лукмо пунчалжым кыртмен илышышке пурта, тый шке Президен- тетын ӱшанле айдемыже лияш тыршаш тӱҥалат. Юмылан ӱшан дене кажне кечын ыштыме сомылет торлышаш огытыл — тидым мутат уке, чылан палат. Кунам тыйын илыме кундемышкет атомный бомба чоҥештен толын кертеш манын пален шуктет гын, т-ы возымем, очыни, лудын шинчаш от тӱҥал...

Чӱчкыдын шомак дене паша келшен огыт тол. Садланак Иисус каласен (Мат. 7:21): «Господи, господи!» — манше чыла айдеме Юмын волгыдо тӱняшкыже ок логал, Кавасе Кугу Юмым шотлы- шо веле тидлан ӱшанен кертеш».

Мутлан, римысе кугыжа Неронын илымыж годым, христиан- влак чиновник-влакым «Иисус Господь» манын саламленыт, ну- нышт «Неро Господь» манын вашештеныт. Мландывалсе да кавасе кугыжаныш-влак ты шот денат шке куатышт дене ойырте- малтыныт. Жап эртымеке веле кугыжаныш-влакын шке вуйпа- лышт шочыныт. Но вес тӱняшке пурымо капкаште ӱшаныме шумлык вуйпалым (символым) огыт йод. Тушто тыйын пашатым палат, Иисусын «изирак шольыжлан» кумылан улметымат шин- чат (Мат. 25:31—46). Кузе шкендым изат-шольыч коклаште ку- чет, йӧратет мо нуным — тиде тӱҥжӧ. Чыла молыжо арва веле.

Авраам Юмын таггже улмаш манын ойлалтеш (2 Пар. 20:7), Юмат тудым аклен да Авраамын тукымжылан мландым (грекла «космос») пуаш сӧрен. (Рим. 4:13 да Быт. 12:21:12).

Авраам нужна кудышто плен, ик вер гыч вес верышке куснен, Юмат мландывалысе калыкым ужын, куанен огыл. Айдеме чын- лыкым да йӧратымашым шотлен толын огыл. Юмо-Ача ойгыры- мыж дене кӱчызӧ гай койын коштыи. Жапын-жапын Юмо Авраам да тудын тукымжо гыч еҥ-влак дене омо дене, южгунам йӱлышӧ тул кокла гыч мутланен.

Юмо Авраам верч эре колянен, таҥла келшен илаш пуымо мутшым шуктен шоген. Авраамын тукымжо тӱшка лийын. Икмы- няр курым гыч Авраам тукым гыч кудшӱдӧ тӱжеман Израиль калык лектын. Ты тӱшка калык Египет гыч нунылан Юмын сӧ- рымӧ мландышке тарванен. Каймышт годым Юмо нунылан шот дене илашышт туныктымо ойжым кагазышке серен пуэн. Юмак Израиль калыклан корныштышт Господьлан кумалме куснылшо полатым (скиния откровения) ышташ туныктен.

Корнышто калык Юмылан кумалме олмеш шӧртньӧ оксам веле руалткалаш пижын, шӧртньылан кумалаш тӱҥалын. Тыге Юмо Израильын эргыже-влак деч йӱкшен.

Израильын йодмыжым шуктен, Юмо тусо калыклан Кугыжам шогалтен. Израильын кокымшо кугыжаже — Давид Юмылан кумалаш полатым ыштынеже ыле, но тудо шуко жап сӧйыштӧ кош- тын, шуко вӱрым йоктарен, да ты сомылым шукташ тудын Соломон лӱман эргыжлан веле пӱралтын улмаш.

Соломонын чоҥымо Юмын полатшым шнуй шомак дене почы- ныт. Тунам Юмын чапше полатым сӧрастареп да тунам Соломон каласен: «Господь пычкемыште, незер верыште илен тунемын манын ойлен, мый тудлан курым-курымеш илашыже полатым чоҥе- нам» (3 Цар. 8:11—13). Кунам Соломон чыла шонымо пашажым шуктен, тудын деке Юмо толын да полатым почмо годым ойлымо шомакшылан вашештен. Израиль калык тудын ойжо почеш илаш тӱҥалеш гын веле, ты полатышке тудо илаш кусна.

Юмын йодмыжо шукталтын огыл, садлан икмыняр курым гыч полатым шалатеныт. Тидын мӧҥгӧ тудым эше пачаш-пачаш пу-

жен чоҥеныт. Иисусын шочмыж годым Иерусалимысе черке Из- раильыште Юмылан кумалыме рӱдӧ вер лийын.

Кажне гана, кунам Соломонын чоҥымо черкым почмо годым Юмылан товатлыме мутым калык шуктен огыл, Юмын полатше шаланен. А тунам Юмо Соломонлан каласен: «Кунам те да тен- дан икшывыда мый декем йӱкшеда, мыйын туныктымо оем мон- деда але вес Юмылан кумалаш тӱҥалыда, мый Израильым да ты черкым кошартен пытарем. Тунам Израиль тӱнямбал калык- влак коклаште воштылтышко савырна». (3 Цар. 9:6—7).

Иисусым Израильын кугыжалан шогалмекыже, ик арня гыч ыресеш кырен пуштыныт, тунамак Иерусалимысе черкым Рим кугыжаныш гыч толшо сарзе-влак шалатеныт. Ты осал пашам Иисус ваштареш шогалше тӧра-влак Рим калыкын кидше дене шуктеныт. Черке сӱмырлымеке, Израиль калыкым шке мландыж гыч поктен колтеныт. Тидын мӧҥгӧ 1900 ий эртен, ты черке ол- мышто ик пырдыж веле кодын, тудым эше шортшо пырдыж маныт. Тиде тыгак гын, ты пырдыжат йомшаш, вет Иерусалим черке олмышто ик кӱат ок код манын возымо.

Кӱ черкым чоҥымо жап ынде эртен — Иерусалим олан урем- же дене Иисус тетла огеш кошт. Чылажат вес Иисусын чапше да шнуй койышыжо дене кылдалтын — Юмылан кумалме кӱ полат, корнышто Юмым пелештыме черке (скинии откровения), закон да пӱямбар. Юмо Иисус кӧргыштыжӧ илен, тидын мӧҥгӧ айде- мын кап-кылышкыжак Юмын шӱлышыжӧ шыҥен. Христосын мӧҥгеш кавашке Юмо-Ача деке кӱзымекыже, тудын капше, тудын калыкше тӱняште Юмым шарнен, тудлан кумалын веле илаш тӱҥалыт. Эреак Кавасе Юмым чапландарен, кумалме мутна эре илышаш: «Каваште илыше Ачана, тек курымеш тыйын лӱмет чапланен ила! Тек лишемеш Тыйын Кугыжаныш пагытет! Тек Тыйын шонымашет мландывалнат, каваштат шукталтеш! Коч- шаш кинде-шинчалым пу мыланна. Кузе ме еҥ-влаклан шыдым огына кучо, тугакынак мемнан сулыкнам касаре. Еҥ воштылты- шыш ит лук, осал деч арале».

«Мемнан Ачана» кумалтыш мутышто Юмо каваште улеш манын ойлалтеш, но Иисусын калыкшым ончеп ужат: Юмо вокте- нак ила (Ис. 57:15): «"Тыге кавасе Куатле, курым-курымеш Илыше ойла: Мый илем кава помышто да черкыште, мый илем незер да ойган-влак коклаште, нунылан чон патырлыкым пуэм да чо- ныштым луштараш полшем».

Юмын Шӱлышым нумалше айдеме мландыште курымеш огыл, но тудым каваште Юмын пусакше вуча (1 Кор. 5:1 —10 Ончо). Тунам Юмылан кумалме полатат ок кӱл лиеш, Юмо вет чыла вере лиеш. Тунам cap да сӧй огыт лий, шке лук деч поена орла- нышат ок лий (1 Кор. 15:22—28 Ончо).

УШЕМ

Мемнан ушемын лӱмжӧ Иисус тукым У Ушем. Тудо да тудын кнагаже-влак кавасе Юмо дене. Тушко осал да амыргыше чонан еҥ лишемын ок сеҥе (Исх. 32:32, Фил. 3:20, Отк. 21:27. Ончо).

Ушемышке Юмо да тудын шомакшым колыштшо еҥ-влак чу- мыргеныт. Ушемын айдемыже Юмылан тореш улшо чыла шӧ- рынжым кудалта.

У Ушемыште Юмо дене кылым коштыктышо — мемнан Господь Иисус. Лач тидланак тудым Кавасе Ачаже шочыктен (Мат. 17:5. Ончо). Тидын годымак тудо айдеме тукым гыч лектын да Юмын ончылно илыше тукым верч мутым куча.

Иисусым кугыжалан шотлышо-влак веле У Ушемын калыклан шкеныштым шотлен кертыт. Ты калыклан Юмо каваште волгыдо тӱням ямдылен.

Юмын шӱлышеш шочын да мутшым шотлен веле, У Ушемын еҥже лийын сеҥет. Шке калыкшын сулыкшым Иисус шке вӱр- жым пуэн Юмо ончылно касарен, сандене Ушем надырым шке еҥже деч ок пого. Кӧ шке эргыжым еҥ верч чаманен огыл, тудо Иисус лӱм дене йодын толшылан чыла пуа.

Иисус тукым У Ушем гына ончыко чын корным ончыктен да шонымым шуктен кертеш. Ушемын вуйлатышылан каваштат да мландывалнат уло кучем пуалтын. Юмо шке суапше дене нимо- мат да нигӧмат тушман семын ончен огыл, йомшым да ала-кушто титакым ыштышым шӱкалын огыл да шкеак виктарен шоген. Утаралтын, волгыдо тӱняшке логалышт манын, тудо калыкыште Евангелием шара.

Ушемыште шогышо-влак мер, cap, верам ончыктышо ушемышке огыт пуро. Юмын пелен лиймышт годым молылан нигӧлан шке илыш коклашкышт шӱшкылташ йӧным огыт пу. (2 Кор. 6:14 и Мар. 12:17).

Ушемысе кӧргӧ пашаже кнагашке ок возалт, тудо айдемын шӱм-чоныштыжо шочшаш да Юмын Шӱлышыж дене кылдалтын. Тидлан кӧра айдеме Кавасе Ачаже дене кылдалтын да ушемын пашажым шукташ тудын деч вий-куатым палеш. Ушемын кӧргӧ пашаж нергенак Библийыште ойлалтеш.

Ушемын озаже мемнам утарыше, тудо Ушемын калыкшым осал койыш-шоктыш деч утарен да Юмылан ӱшаныме деч ончыч сулыкышко пурымыланна неле орлык деч арален коден (Гал. 3:13).

Ушемын озаже чоным куштылемдыше, тудо шке поро вий- куатше дене мемнам кумалме дене Юмо деке лишемда (Гал, 3:19, Еф. 2:12—22).

Ушемын еҥже-влак Иисусын мландывалысе орлыкан илышы- жым шарнен, коклашышт киндым да лемым ваш-ваш авызлен илат. Кинде да лем тыште ӱстембаке шындаш йӧршӧ наста огыл— тиде Иисусын вӱржӧ да капше. Иисусын вӱржӧ кӧргынам эрык- та, капше гоч тудын шӱлышыжым налына.

Ушемын озаже Иисус кугыжанышын вуйлатышыже улеш, Господь, тудо Ушем калыкым — Юмын айдеме-влакым Юмын чапше деке конда.

Ушемын тистыже — ушемысе калыкын ваш пагален да йора- тен илымашыже.

ТӰҤ ОЙ

Палыдыме-влаклан тӱҥ шомак:

Кеч Иисусым ыресышке пуда дене кырен сакен пуштыныт гынат, тудо мемнан Господьна улеш. Тудо кугыжана, судьяна да шке Кугыжанышын тӱҥ онаеҥже улеш. Шке кугыжаныштыже айдеме деке Юмын поро кумылжо эре шукталтын шогыжо манын тырша. Иисусын калыкше тӱняшке лач тиде тӱҥ ой дене лектеш.. Айдеме тукымын сулыкшым касарымыже да Юмын кугыжаныш нерген уверым Евангелие але суапле шомак (увер) маныт. Вес семын, евангелием моткоч йӧнаи негызеш вуянче-влаклан тыныс- лыкым темлыме ой манаш лиеш.

Кӱчыкын да раш евангелием умылтарымашым проповедь маныт. Библийыште ятыр вере проповедьым муаш лиеш, мутлаи Корнелийын пӧртыштӧ Петрын каласыме мутшо (Деян. 10:34— 43), Антиохийыште Павлын шомакше (Деян. 13:16—-14:43) да т. м. Чӱчкыдын проповедьым калык ончылно уремыште, тӱшка верыште лудыныт. Проповедь-влакым Библийышке кӱчыкемден сереныт, очыни, вес семынже гын кузе умылаш, мутлан, Павлын Афин ареопагыште ойлымо шомакше кагазышке возымо почеш кок минут паре веле йонтышаш.

Сулык деч утлымо да Волгыдо тӱня нерген шомак — Евангелие — тиде чонышто ласкалыкым да тӱняште порым мумо нерген Юмын ойжо. Лач Юмым мондымылан кӧра, тӱняште орлык да ойго шарленыт. Ойган саманым кораҥдаш айдеме шке вийже дене вес еҥлан полшен кертшаш. Тыгодымак шарнаш кӱлеш, финн, калыкмутым: «Тавым вӱд оптен от теме». Юмын ойжым ко- лыштын веле айдеме памаш вӱд гай «ылыжын» илаш тӱҥалеш.

Проповедь — ик енгын ойлымыжо. Библийыште Юмылан ӱша- ныше-влаклан лудмо ик сӱретат уке. Ушаныше-влак коклаштышт мутланат, ваш кылым кучат, тылеч поена нуно Юмо денат кы- лым кучат.

Юмын кугыжанышын кеч-могай айдеме проповедьым ыштен кертеш. Ушаныдыме-влаклан Юмын кугыжаныште улшо кеч ӱды- рамаш, кеч пӧръеҥ пелештыше (священнослужитель) улеш. Кы- зытсе Турдий мландыште ондаксе илыше да Юмылан ӱшаныше- влаклан Петр возен: «Кугу Юмым эре шӱмыштыда коштыктыза:

2 Осмо Пӧӱсти

тендан деке йодын толшылан эре мелын лийза да полшаш йод- мыштлан вуйдам ида шупш» (1 Пет. 3:15).

Икымше гана Петр проповедьым уржа-сорла тӱҥалме годым Иерусалимыште эртарен. 3000 наре колыштшо ойжым шотышко налын да тынеш пуреи (Деян. 2:14—41).

Евангелием але суапле шомакым (уверым) Юмылан ӱшаны- ше кеч-могай еҥ умылтарен кертеш гынат, Юмо деке кумылаҥ- дашлан кугурак еҥын туныктымыжо кӱлеш. Юмо деке шӱман са- мырык еҥ-влакым туныкташ тӱҥалмыж деч ончыч Петр шкежат кум ий Иисус тунемшыже лийын. Варнава ден Павыл киприот ден кирнеец-влакым Сирийысе Антиохийыште суапле мутышт дене ик иным туныктен шогеныт, Павылак Кориифыште 18 тылзым ту- ныктен.

Ушаныдыме да палыдыме-влаклан Юмын еҥ-влакын ик тун- ойышт веле уло: Иисусым кучыш-колтышо Юмылан шотло и тудым колыштын иле. Ме моло кугыжанышлан ой-каҥашым пуаш огына шоно, ме Юмын кугыжанышым ойна дене чапландарена. Тек кажне Юмылан ӱшаныше Волгыдо Тӱня, кумалме шотым •чыла моло еҥлан раш да проста мут дене умылтарен кертше, тек ты шомак еҥ-влакын чонышкышт пура да келшен толеш. Ты проста да тӱҥ мут-влакым тыге радамлаш лиеш:

ойлышо Господьым шкежак шижеш да пала, Иисус ила манын илыш корныж дене пентыдемден кертеш;

ойлышо Юмо деке могарак кумылан улмым шижын, Юмо нерген каласкален кертеш. Пример шотеш Афиныште грек философ- влак ончылно Павелын мутшым (Деян. 17:22—31), эфиоп тӧра- лан Филиппыи шомакшым (Деян. 8:26—39), Иерусалимыште ев- рей-влаклан Петрын мутшым (Деян. 2:14—40) да тудынак еврей ! огыл еҥ-влаклан Корнелийын пӧртыштыжӧ каласыме шомакым налаш лиеш (Деян. 10:25—48);

ойлышо Иисусын Юмо дене иктӧр улмыжым ончыкта да млан- дывалне илен коштмыж нерген каласкала: 1990 ий наре ончыч Иудейысе Вифлеем олаште еврей ешыште шочмыжо, Юмын кӱш- тымыж почеш тудын мутшым шарен да тунемше-влакым йырже чумырымо, Иисусым тӱрлӧ семын шыгыремдыме да ыресеш са- кыме, колымекыже, кум кече гыч ылыжме, ыресеш сакыме мӧҥгӧ 7 арня эртымеке кавашке нӧлталтмыж и уэш мландываке пӧр- тылаш сӧрымыж да тидым возымаште улшо шомак дене пенты- демдыман. (Деян. 13:23—37);

ойлышо тыглай еҥлан Иисусын колымыжым умылтара: су- лыкдымо Иисус сулыкан-влакым утараш шке илышыжым пуэн. Христосын вӱржӧ дене ме сулыкна деч касаралтынна, яндареш- тынна. (Деян. 10:42—44). Юмын Кугыжанышке пураш тудо мы- ланна полшен;

ойлышо Юмын Кугыжаныш мемнан денак манын ончыкта. Иисусым шотлышылан Юмо Шнуй Шӱлышым пуэн;

ойлышо Юмо деч сайым ончыктымо жапыште гына вучаш лиеш манын каласкала, Юмо ончылно титакан-шамыч Господь деч

огыт утло;

ойлышо, Иисуслан ӱшанен, Юмо деке лишемаш лиеш манын каласкала, тынеш пураш кумылаҥда да тылеч моло семынат ӱшанжым пентыдемда.

Ӱшаныше-влак тӱьг шомак

Иисус деч йодыныт: «Туныктышо! Тыйын шомакыштет мо тӱҥ- жӧ?» Тудо вашештен: «Уло шум-тонет, уш-акылет дене Юмым йӧрате. Кокымшо: воктенет улшым шке семынетак йӧрате. Тиде кок ойышто закон ден пиямбар-влак улыт» (Мат. 22:34—40).

Моисейын мутшо дене келшен толшо Тошто Ушемын законжо Израиль калыклан тыге ончыктен: воктенет улшым шке семынетак йӧрате». Тый шке кас кочкышым ыштенат — воктенет улшо айдемымат пукшо. Шке дечат сай кочкыш дене сийлет гынат, — нимогай закон ок чаре.

Тошто Ушемын ойжо-влакым коваштыште, вынерыште возе- ныт, кӱ курык еаҥгаште сӱретленыт — туге гынат нуно ушышко пуреныт да мондалтыныт. У Ушемын тӱҥ законжо-влак айдемын шӱм кӧргышкӧ пуреныт, тудым Юмо шке вӱржым йоктарен ка- лыкышке шыҥдарен. У сугынь тыге ойла: (Иоан. 13:34): «У шомакым тыланда каласем: кузе мый тендам йӧратем, тугакак ваш- ваш йӧратыза». Тиде мутымак Иисус чеверласымыж годым ойла: «Тиде Мыйын тӱҥ шомакем улеш: кузе Мый тендам йӧратенам, тугакынак ваш-ваш йӧратыза».

У Ушемын тӱҥ законжым Иисус шке илышын акше дене тӧр- ла: «Шке таҥет верч илышетым пуэн кертат гын — тыгай йӧра- тымаш деч кугужо тетла уке» (Иоан. 15:12—13).

Икмыняр ий ончыч мый декем самырык пӧръеҥ толын да кузе тудо айдеме тукымым йӧрата да чылаштлан порым веле шона манын каласкален. Шкеже тудо Гавай мландыште кечыште ошма ӱмбалне сырам йӱын ракатланен кияш шонен веле. Уло айдеме тукымланат лач тыгайым шонен. Иисус уло калыкым йӧратен Да ракатланен илен огыл. Тудым ыресышке сакеныт. Поро тыла- нымаш ден йӧратымаш — тиде иктак огыл.

У Ушемын ешыште айдеме айдемым иза-шольо семын ужеш Да кузе Юмым йӧрата, тугакак воктене улшыжым йӧрата. Юмо айдемын шӱм-чоныштыжо улеш, кеч-могай жапыште тудын деч иодын кертеш: «Юмо полшо».

Иисус шкенжым калык деч кӱшкӧ ок шынде. Кава помышто Юмо Ачаж деч пурлаште шинчымыж годым, Тудын тунемшыже- влакым лӱдыктен поктылшо Савлан каласен: «Савл, Савл, молан тый Мыйым поктылат?» Мутлан, Иисус иктаж кечын 9 шагатлан лельсинкишке толмыж нерген кава гыч увертара ыле гын, тудым

шуко кугу тӧра вашлияш погына ыле, очыни. Господь тидым пала, сандене тудо айдемым улан ма незер, семын ок ончо. Тӱҥжӧ Юмылан — кузе тыйын воктене улшо айдемым шотлег (Мат. 10:40—42, Мат. 25:31—46).

Кызытсе Турций кугыжаныште ондаксе илыше-влаклан Пет- рын серышыж гыч ик ужашым ушештарашат кӱлеш (Пет. 4:8—11):

«Ваш-ваш пагален да йӧратен илыме деч поро уке, йӧраты- маш шуко сулыкым касара. Сайым веле шонен, ваш-ваш йӧра- тыза. Мо дене кертыда ваш полшыза, кажныжлан порым ышташ Юмо пӱрен. Мом ойлет, Юмын мутшо денак ойло, мом ыштет, Юмын сомылымак шукто. Чыла семынат курым-курымеш Юмын эрге Иисусым чапландаре. Аминь».

Иисус йӧратымашыжым мут дене огыл пашаж дене ончыктен. Юмын кӱштымыж почеш сомылым шуктымаш — тиде чын йӧра- тымаш. Павыл тидын шумлЫк сай шомакым пуа: «Шнуй еҥ-влак- лан полшен шогыза» (Рим. 12:13). «Кунам те иза-шольыда дене ик семын ваш-ваш йӧраташ тӱҥалыда, тунам христиан илыш дене илаш тӱҥалыда» (Кор. 13:25, Кор. 8:8—15).

Кунам тый чынжымак йӧратет, илыш йӱлатымат вес семын шуктет. Финн христиан-влак тӱнямбалсе незер таҥыштлан огыт полшо гын, эшеат улан илат ыле. Мутлан Пакистанысе йорло- влакын ойгышт — мемнан ойгына. Совет Ушемыште ӱшаныше- влаклан Библий огеш сите — ме полшена. Мемнан оласе шольо да шӱжар-влаклан тунемашышт окса кӱлеш — тидым ме ӧрды- жеш огьша кодо. Мемнан улшо погынам таҥна-влак дене шелына, вес семынже ок лий: ме Юмын еҥже улына. Тыге илышыште ваш полшыде христианство тыглай религий веле улеш, а пале: религий калыкым аҥыртара.

Религий ден йӧратымаш коклаште ойыртемым тунам пален налат, кунам калык волгыдо тӱняшке логалеш:

...Йӱмем шуын, те Мыйым йӱктенда; тӱня мучко коштынам, те Мыйым пуртенда; чара ыльым, те Мыйым чиктенда; черле ыльым, те Мый декем толында; четлыкыште ыльым, те Мый декем толында... ӓле, сулыкланже кӧра, курымеш когарген йӱлаш тӱҥалеш (Мат. 25:41—46).

ЛАЧ КАЛ АСЫ ME О И

Кызыт христиан верам шотлышо эллаште, южгунам ик олаш- так, кумалше-влакым ушышо приходым, общиным, черкым ужаш лиеш. Да кажныже лач тудо гына чын Юмын шомакшым шотла манын ӱшандара. Кажне тыгай ушемын Библийын шумлык шке уставше уло. Сандене йодыш лектеш: лачшымак Юмын чын шомакше кушто? Мый вашмут семын Иоаннын возен колтымо ко- кымшо шомакшым ончыктынем:

«Шонтыеҥ— ӱдырамашлан да тудын икшывыжлан, нуным мый йӧратем, мый гына огыл, кӧ чын почеш ила — чыланат: тек •тыланда Юмо-Ача, Иисус деч поро лиеш. Мый куанен ужам, ку- .зе тыйын йочат лач илат, Юмын кӱштымӧ почеш.

Мый кызытат тыйым у семын туныктен ом ойло, тӱҥалтыш годсо семынак йӧратен ваш-ваш илаш веле ужам. Юмын каласы- мыж почеш йӧратымаш — тиде Тудын мутшым колыштын илы- маш. Тыгай ойым те ончычат колында, тыгак ышташ каласыме. Ятыр чояланыше еҥ коклашкына Иисус Христос айдеме тӱс дене толын манмылан огыт ӱшане: нуно Христосын тушманже улыт.

Мо верч тыршеда, тудо арам ынже йом манын шекланыза. Шуктымо паша лектышым пуышаш.

Христосын шомакшым шотлыдымо да тудын деч ойырлышо Юмын еҥже огыл; Христослан ӱшаныше Ачан да Эрган улеш.

Тиде шомаклан ӱшаныдыме еҥым шкендан суртышко ида лур- то да тудын деке ида лишем.

Ко тудын деке лишемеш, осал пашашке ушна.

Шуко каласышашем уло, кагазеш ынем сере: шинчаваш ужын ойлынем, тунам куан шӱлыш чомдам тема. Тыйын ачатын икшы- выже-влак тылат поро шомакым колтат. Аминь».

Юмын чын шомакше пеш проста: тыглай лудын-возен мошты- Дымо айдеме кугу уш-акылан, поян, кидыштыже кучеман еҥ дене иктӧр. Библий ойла: «Айдемын эн сай койышыжо — тудын по- рылыкшо». Юмын ончыктымо суапше шерге деч шерге манын каласен кертам.

Антихрист дене таҥастарымаште кӧ кӱшнӧ шога — кӧ христиан теорийыште йоҥылыш лийын але кӧ лишыл еҥжым йӧратен ок МОЩхо?

Шаланен пытыше латкок тукымлан Иаков возен: «Кугыжаныш °иым «лишыл еҥетым шкендыч семын йӧрате» Библийын тунык- ^гЫмыжо почеш шуктеда гын, сайын ыштеда» (Иак. 2:8).

Кузе тиде кугыжаныш ойым манына: туныктымаш, закон, шо- мак, догма але шӧртньӧ мут, нимогай ойыртем уке. Тиде мутыш- ко чыла пура. Изатым але шольычым йӧратет гын, тудын дене пелешташ эре жапым муат. Иза-шольычым йӧратет гын, тудын куанжылан куанет, тудлан неле лиеш — ойгыжым сеҥаш полшет. Лишыл еҥетым иза-шольо семын йӧратет гын, ик аван-ачан улшо шке изат да шольыч утларак чӱчкыдын ужаш тыршет. Иза-шо- льыч але тушманет йолыштым сусыртышт манын корнышкышт яндам шалатен от кодо. Вет иза-шольычымат, тушманетымат Юмо каласен йӧраташ.

Лач каласыме Юмын ойыштыжо тӱҥжӧ — йӧратымаш.

«Йӧратымаш» шомакым тӱрлӧ семын умылаш лиеш. Изи ӱдыр пийым йӧратем манеш да пеленже кӱ пачерыште куча, можыч, тиде пийлан нимынярат ок келше. Кунам качымарий ӱдырым йӧ- ратем манын ойла, ушыж дене, можыч, йӧршеш весым шона да мом ойла шке ок пале. Иисусын шомакше гына тидын шумлык чыла рашемдаш полша: «Чыла годымат еҥ-влак деч мом вучеда, тугакынак еҥ-влак дене лийза» (Мат. 7:12). Мом ышташ шоны- метым еҥын кумылжо дене таҥастарен мошташ тунем, айдеме- влак верч тыршаш тунем.

Юмын каласымыж почеш илаш тунем, тунам ваштарешет Юмым шотлышо вес еҥ лектеш, тудо тыйым пагален шотлаш да тылат полшаш тӱҥалеш. (Мат. 7:7—11).

Лач каласыме Юмын ойлан ӱшаным пеҥгыдемдыше пале ок кӱл. Йӧратымаш — лач тудо ӱшанын палыже. Ситышын мо Юмылан ӱшанем манын ойгыраш ок кӱл.

«Апостол-влак Господь деч йодыныт: уштаре мемнан ӱшаным. Господь каласен: тендан ӱшанда пурыс пырче наре да тушеч кушшо пушентылан каласеда: «тарване да теҥызышке кусно»- тудо тарванен кая ыле. Тендан пашазыда пасу але кӱтӱ гыч пор тылеш гын кузе каласет: «тол, шич вашкерак ӱстел коклашке але «ондак мылам кочкаш ямдыле, пукшо-йӱктӧ мыйым, вара; шке сийым ыште?»( Лук. 17:5—8).

Кенеташте умылаш ок лий — вашештен мо йодышлан Иисус Но Юмылан ӱшанаш, йӧратен ӱшанаш веле лиеш. (Гал. 5:6). Йӧратымаш деч посна Юмылан нигузе ӱшанаш ок лий (Иоан. 5:42—44). Ушанын тӱҥ негызше йӧратымаш — тидым умылыде, Иисусын ойлымыжо айдемылан ок почылт.

Иисус шке шомакыштыже йӧратымаш деч посна эше проще ний нерген ойла. (Мар. 11:22—25). Вуеш налде, йӧратымаш ӱшан дене пьтрля черлым тӧрлата, курыкым тарвата и чурий куптырым пытара.

йӧратымашым кучем гоч ончыкташ лиеш. Иисусын юзо вий- жым ужын, еврей тӧра-влак тудын деч йодыныт: «Могай кучем- лан эҥертен, Тый тидым ыштет! Кӧ Тылат тыгай кучемым пу- эн?» Иисус нунылан вашештен огыл. (Мат. 11:22—33).

КО МЫЛАМ ИЗАМ-ШОЛЬЫМ УЛЕШ?

Тӱрлӧ толкын ден сектылан шелалтше христианствыште чын- жымак Христосын етгже' кӧ улеш? Тидын шумлык икмыняр йо- дышым рашемдаш кӱлеш:

— кӧ мылам лишыл еҥ улеш?

— кӧ Юмылан ӱшаныше улеш?

— кӧ мылам изам-шольым улеш?

— кӧ Христосын еҥже улеш?

Тошто Сугынь ушем, Израиль — чыла Авраам деч лектын. Вокте- не илыше-влак ик калык, родо-тукым лийыныт и чыланат нуно ик Юмылан ӱшаненыт. Тошто Сугынь ушем — Юмын интернационал- же тӱрлӧ калык коклаште ила, сандене ялт кажне калык Юмын кугыжаныш деке лишне шога манаш ок лий.

Чыла еҥ ваш-ваш иза-шольо манме шомакым тӱрыснек чын- лан шотлаш келшен ок тол. Тиде мутым «поро чонан» еамаря- нинын каласымыж дене кылдат (Лук. 10:30—37), но тидым мон- дат: самарянин вет нимо деч поена кодшо, кырен пытарыме еҥ- лан полшен. Еҥыным поген налишш шолыштшо (разбойник) ма- ныныт, нуным чаманаш да полшаш нигӧ кӱлешлан шотлен огыл.

Ончыч Христосын еҥлан Христос деке кумылан еҥым шотле- ныт. «Христианин» шомак дене шкеныштым чын верам кучышы- лан шотлышымат, нунын деч ойырлышо — еретик тӱшкамат лӱденыт. Христиан чын верам кучышо-влак курым мучко христи- ан-еретик-влакым шыгыремденыт. А Юмын книгаште каласыме: еҥым пуштшо айдемым Юмо шкеж деч ойыра (1 Иоан. 3:13—17), тугеже кӧ христианин улеш каласаш моткоч неле. Тидымат эше Ушештарымаи: «христианин» шомакым Христосын тушманже-влак шонен луктыныт, «еврей» мутымат вет . Израильын тушмаиже муын тучыныт.

Мый лу ий утла ик судоверфьыште ыштенам, икана воктенем тыршыше 43 еҥ деч кӧ Иисусым Господь семын шотла манын йодынам. Лач икте гына Иисусым Господь улеш манын да ту- Дьжат чынжым Христосым шке Юмыжлан шотлен огыл. Нунын кокла гыч пелыж утла лютеран черкышке коштыныт.

Тыгайракак сӱрет йӱдвел кундемым лӱмлӧ совет шымлызыже ^адмирал Иван Папанин дене судоверфьыште вашлийме годым ^лийын. Уна-влак ӱстелтӧрыштӧ шинчыше-влак кокла гыч кӧ

Юмылан ӱшана манын йодыныт. Оза ден уна-влак кокла гыч ик] еҥат Юмо^ уло манын ӱшанен огыл. А тидын годымак оза-влак финляндийысе лютеран черкышке коштыныт да шкеныштым хри- стианинлан шотленыт.

Ик ача деч шочшо-влак иза-шольо улыт. Юмо деч шочшо кажныже мыйын изам але шольым. «Иисус Христос улеш манмы- лан ӱшаныше Юмо деч шочын, Илышым пуышым йӧратыше Тудын деч шочшымат йӧрата» (1 Иоан. 5:1).

Илышыште гын эшеат рашрак: «Кӧ Иисусым Юмын эргылан шотла, тудо Юмын пелен улеш» (1 Иоан. 4:15). Кунам тый вок- тене иза-шольым кычалат, тый шкеат лишыл еҥым муат...

Библийыште черке чӱчкыдын «ме» мут дене палемдалтеш. «Отче наш» молитваште тиде «ме» шомакым тыге рашемдыме: «...кузе ме ончылнына парыман-влакым касарена,' тугакак мем- иан парымнам касаре». Тетла нигӧ ок касаречерке веле. Лишыл еҥетым тергаш шонет гын, пырля лиймет годым ончал — касарен (проститлен) мошта да кертеш мо.

Мутат уке, иктаж-кӧ, оцдален, Иисусым Господь манын кертеш, но мый гын Иисусым шкаланже эн пагалыме да йӧратыме семын аклышым иза-шольо манын кертам. Кунам тудо Юмын шомакшым огеш колышт, мый иза-шольо семын, Чын да Йӧра- тымаш деке мелын шогалашыже полшаш тӱҥалам. Вет импера- торлан кажне япон граждан чылаж годымак вуйым ок пу, тугакак мыйын иза-шольо коклаштат Юмын мутым колыштдымо лийын кертыт, но нуно Юмын еҥже семынак кодыт. Мый шольым але изам писе йылман, рад деч поена илыше, кугешныше да ты- леч моло койышан лийын кертеш, кунам тый тудлан полшет гын веле, тудын тӧрсыр корныжым пален кертат. Еҥ-влак, тудын ӱм- баке ончыктен, тыгай айдеме чынжымак Юмылан ӱшаныше огыл маныг гынат, тый тудым Юмын туныктымо семын пелен чытеи ашне. Ушаныше-влак Курымашлык Иерусалимын каикаже деке шуаш йырнык койышан вуйлатыше ваштареш кучедалыныт, йӱын почаҥше еҥлаи малашыже верым пуэныт. Эн тӱҥжӧ айдемын тыршымаш корпыжо, тудын мо верч шогымыжо.

Юмын книгалаште иза-шольо-влакым шнуй маныт. «Пӱха» («шнуй») да «пиха» («кудвече») финн мут-влӓк ик вожап улыт. Юмын шнуй еҥышт — Юмылан кумалше калык. Иза-шольо-влак кокла гыч эн изиракшс — шнуй еҥ, лач тудын кӧргыштыжӧ Юмын Шӱлышыжӧ ила.

Грек йылмыште иза-шольо ден ака-шӱжар мут-влак: аделфос да аделфи, родым ончыктышо мучаш дене вёле ойыртемалтӹт. Мыят серымем годым иза-шольо да ака-шӱжар нерген ойлем.

ПРИХОД, ОБЩИНА, ЧЕРКЕ

Кунам ме ӱшанаш тӱҥалынна, Юмо ,деч яндар чоным налын- на. Ме сулыкнам луктын каласенна, сандене нуным тетла шыл- таш огеш кӱл. Me тынеш пурена — сулыкнам касарена. Яндар чонан ӱшаныше еҥ-влак ваш чаманат, сайлан эҥертышым пуат, яндар чон — Юмо дене кылым кучаш негыз улеш. Кунам ме яндар огыл чонан еҥ дене мутланена, шӱм почын ойым огына ваш- талте, тудо эре ала-мом шылта. Мемнан кӧргыштына улшо Юмын шӱлыш тудын шылташ тӧчымыжым почын пуа, тыге яндар огыл чонан еҥ Юмо деч торла. (Иоан. 3:18—20).

Чылашт дене чон почын мутланаш ок лий, сандене калык черкым але моло кумалме верым шканже ыштен. Айдеме тукы- мышто евангелийын каласыме семын ик ужашыже Юмо дене таҥ лиеш, весыже Юмо деч ойырла. (Иоан. 3:36).

Юмын калыкым Библийыште тӱрлӧ семын каласыме: сад кушкыл, оръеҥ, Юмын ешыже, Юмын кудыжо да т. м. Мут да йылме дене Юмын калык нерген тӱрыс каласаш ок лий. У Су- гыньын грек йылме дене возымо книгалаште Юмын калыкым «экклесия» манын лӱмдымӧ (тидыже ойырен налме лиеш). Иисус ден Юмын еҥыштын ушемым эше ӱдырамаш ден пӧръеҥын ушем семынат умылтарат. (Еф. 5:24—33).

У Сугыньышто черке да община шелалтме нерген пк мугат уке. Коринф олаште черке икмыняр ужашлан шелалташ тӱҥал- мым ужын, Павел тидым чараш пижын. Господь эре мемнан пе- ленна: кок еҥ ма, кумыт Юмым шонен погынат гын (Мат. 18:20). Нимогай у приходым ыштыде, Юмо дене кылым кучаш лиеш. Ушаныше-влак нимогай черкым чоҥен огытыл, Юмылан, черкы- лан шелалтын огыл, пырля кумалыныт.

Кумда мландывалне илыше калык иктеш чумырген кумалын кертын огыл, но Юмо пашалан надырым пыштен кертын, черке чоҥымо годымат полышым пуаш йӧн лиеш.

Кундемысе черкышке воктене илыше-влак погынен кумалыт. Ко лишне ила, тудо лишыл черкышке коштеш. Юмын ешыште нпгомат ойыркалаш ок лий. Грек йылмыште ойыркалыме мут ересь — сулык лиеш. Юмын ешыште иза-шольо икгай шоиымашан Улыт манаш ок лий. Улан ма уке, тунемше, незер манын ойырка- лымаш — тиде кугу сулык. Тыгай койыш яжарланымаш, шолышт-

маш, пуштмаш семынак чыташ лийдыме (Гал. 5:19—21 да Мат. 25:31—46).

Юмын еш — тиде ӱшаныше-влакын ваш келшен илымашышт, Юмо дене кылым кучымашышт. Тиде кыл гоч ӱшаныше-влак Юмо деч уш-акылым налыт, тыглай илышым да ӱшаныме рада- мым иза-шольо ешыште ик семын ончат, вет Йӧратымаш да Чын тӱняште ончыл верыште улыт.

Апостол-влакын суапле пашашт нерген каласкалыме годым, Петрым колыштмышт годым 3000 наре еҥ Юмылан ӱшанаш тӱ- ҥалын манын палемдалтеш. Нунын нлышышт:

— Апостол-влакын туныктымышт почеш,

— ваш-ваш полшен, эҥертен,

•— кинде-шинчалым пурлын,

— Юмым кумалын эртен.

Чон тургыжланыде лийын огыл, туге гынат ӱшаныше-влак:

— пырля лийыныт,

— улшо погыштым ужален, лош пайленыт,

-— кече еда черкыште кумалыныт,

— кинде-шинчалым авызлен, Юмым моктеныт, еҥ-влак дене келшен, ваш йӧратен иленыт.

— Господь кече еда нуным черке деке лишемден.

Юмылан йӧршӧ черке тыйынат тыгаяк лийшаш.

ХРИСТОСЫН ТӰҤ оижо

Еврей-влаклан возышо Христосын тӱҥ ойжым радамла:

«Изиш гыч тӱҥалын, Христосын ойжым умылаш тыршена: сулыкышко кондышо паша деч Юмылан ӱшанымашке, тынеш пу- рымашке, кидым пыштымашке, колышо-влакын ылыжмашке, ку- рымашлык суд марте». (Евр. 6:1—2).

Ӱшанаш тӱҥалшылан тиде ой-влакым шканже умылыман, но тидым ме иктаж минутышто ыштен кертына, Ме тиде ой-влакым тыге умылтараш тыршена:

— сулыкышко пуртышо паша деч кораҥаш

— ӱшанымаш

— тынеш пурымаш

— кидым пыштымаш

— колышо-влакын ылыжмаш

— суд

Утарымаш — тиде Иисус Христос. Мессия, Юмын шомакше — тиде илышын негызше. (1 Кор. 3:11). Сандалыкыште мо уло да мо ышталтеш чыла огына пале гынат, Юмын полшымыж дене тидымат умылен кертына. Ойлат, еҥ-влак осал да поро улыт, Библийыште тыгай шеледымаш уке. Айдеме тукымын историйже, еҥын совестьше семынак, айдеме осал манын ойла. Айдемын чон- жо гыч «осал шонымаш, яжарланымаш, пуштмаш, шолыштмаш, шыде, йырнык, кӧранымаш, кугешнымаш» лектеш (Мар. 7:14— 23). Кунам айдеме ужеш: тудат шке тукымжо гаяк осал, тӧрла- чаш шонаш тӱҥалеш. «Поро паша» дене шкенжым пыдал палат тӱҥалеш. Нимогай поро паша денат айдемын осал койышы- Жым тӧрлаташ ок лий. Кузе шонто еҥы.м 'самырыкым ышташ ок лий, тугакак осал чоным вашталташ ок лий.

Айдеме тукымышто Адам колышаш. Мом ме поро паша ма- чына, Библий сулыкышко пуртышо манеш. Эдемын садыштыже ^осалым да порым туиемме пушенте» уло, тудын нерген Юмо ^тыге каласен: «Кунам ты пушеҥге гыч саскам тамлет, тунамак колет». Курым-курымеш ме поро да осал нерген ӱчашена да сай ^мУЧашке огына шу.

Но райыште илыш пушеҥге уло. Иисусын йоктарыме вӱржӧ гоч ме тиде пушеҥгын саскажым тамлен да илен кертына.

Ушанымашым гын чын але йоҥылыш шинчымаш шочыкта.

Эдемын садыштыже айдеме порым да осалым тунемме пушенге деч кок шӧрынан шинчымашым налын. Ик туныктышо ты пу- шеҥге гыч саскам кочкын коледа манын. Вес туныктышо ты пу- шеҥгын саскаже тендам Юмо гай порым да осалым палышым веле ышта манын. Айдеме ондалче туныктышылан ӱшанен, тыге тӱням умылышаш годым икымше гана йоҥылышым ыштыме.

Ушаныме годым тӱрлӧ семын вискален шонкалыде ок лий, южгунам уым пален налме годым ужат, кузе ик ужашыже весе дене келшен ок тол. Тӱнямбалне шагал увераҥар (информаций) тӱҥалтыш гыч мучаш марте радамлалтын да тӧрсырдымӧ. Увер- аҥар (информаций) ӱчашаш ок тарате гын, ала-можо тыште келшен ок тол манын шонымаш лектеш. Райыште кугунак нелы- лык уке ыле, кок туныктышо кокла гыч иктыже чын лийын. А млышыште чӱчкыдын тыге лиеш, кунам шуко туныктышо коклг гыч иктыжат чыным ок ойло.

Тӱнямбалне ик чын мут веле уло — тиде Юмын шомакше, Юмо тыйын машинет лиеш манын ойла гын, машиным окна он- чылнет ужде, Юмылан таум ыштен кертат. Машина кудывечыш- тет шоген кертеш.

Юмын шомакшым пылыш да шинча дене веле огыл колаш да лудаш лиеш. Юмылан ӱшан Юмын шомакшым умылымо гыч тӱ-ll ҥалеш. Иисусын ойжым пален налде, тудлан тӱрыснек ӱшанаш ок лий. Библийым лудын, ме ужына мом мыланна Юмо сӧрен да ӱшаныме дене ме тидым чыла пален налына.

Юмылан ӱшаныме годым ме сулыкым касараш лиеш манын пален налына, тидым умылен, ме Юмо деке лишемаш лӱддымьг лыкым шижына. Ушан гоч тӱняште ме ӧрыктарышым да йоты\ шижын мошташ тӱҥалына.

Кунам мый икымше гана Иисусын лӱмжым колынам, кызыт ом шарне, мутат уке, ала-могай да кышам тудо тунам коден. Хель- синкнште Кертту Вайникайненын лекцийжым колыштмеке гына мый евангелийым умылаш тӱҥалынам. Да тидлан кӧра 1968 ий майыште Иисусым шкемын Господьлан шотлаш тӱҥалынам.

Кунам чыла сай гын, Юмын Тӱняже нерген евангелийым ик кечыште колыштын лекташ лиеш. Кунам тый Иисусым шке Юметлан шотлаш тӱҥалат, тунамак ыресым пыштыман.

Мемнан сулыкна ыресеш касаралтын 1960 ий чоло ончыч Юмын кӱштымыжӧ, тудын шомакше мемнан Господьнан ыресеш кечен колымыж годым шукталтын. Кунам ме тынеш пурена, тунам ме пуйто Иисусын колымыжым эртена, сандене тынеш пуры-⁴ мым шӱгар вынемышке пурымо дене таҥастарат. Тынеш пурымо годым айдемыи чыла осалже, ночко шыл гыч лектын шогышо койышыжо пуйто рокышко пура, тудо Иисус пелен суапан илӹш^ лан ылыжеш.

Юмын калыкше — Юмын сомыллан ӱжмӧ калык. Христосын шочмыж деч 2000 ий ончыч Юмо каласен Аврамлан: «Шке млай- детым, шке тукыметым, шке шочмо суртетым кудалтен, тушко _кай, кушко Мый ончыктем» (Быт. 12:1—3). Корнышто Авраам Евфрат гоч вончен, сандене тудым да пеленже улшо таҥже-вла- кым «иври» — «вес могырышко вончышо» манаш тӱҥалыныт. руш йылмышке тиде мут «еврей» шомак семын пурен. Аврамым «Авраам» але шуко шочшын ачаже манаш тӱҥалыныт. Но тунам тудын ик эргат лийын огыл. Кунам Саара ватыже эргым ыштен, Юмо Авраамлан шке эргыжым, кумалын, йӱлаташ кӱштен. Авраам эргыжым Юмылан пуаш лийын, тунам Юмо тудым чарен. Авраам вондерыште пижын шогалше шорыкым ужын да тудым Юмылан пуэн. (Быт. 22:1 —19).

Ужмаш, Юмылан пуымаш, тынеш пурымаш Тошто Сугыньыш- тат ушештаралтыт. Кугече годым шорыкым Юмылан пуэныт да Шем теҥызыште тынеш пуртеныт. Вес еврей тукымым Иордан экерыште тынеш пуртеныт. Египет гыч лекше Израиль тукым Юмын шомакшым колыштын огыл да пустыньыште колен. Вара еврей тукымлан тынеш пураш кӱлын огыл, вет нуно вара Юмын ойырен пуымо мландыште илаш тӱҥалыныт. (Быт. 12:7). Кунам Иоанн Креститель вес шотым луктын, сӱрет вашталтын. (Мар. 1:3—10).

Юмын черкышкыже ӱшанен да тынеш пурен логалаш лиеш. Вес корно уке. Юмын чотшо каваште. Тыйын ачат але ават ӱша- ныше улыт, тый шкежат йоча годсек Юмылан ӱшанет, тынеш пурыде, Юмын еҥже улат. Ала-мом ешарен ышташ ок кӱл. Тынеш пурымо шумлык ятыр туныктен возымо: мом ыштыман, кузе ты сомылым эртарыман. Тидым колыштман да шуктыман огыл, ӱшаныше-влак ваш-ваш йӱкшыктараш веле шонен лукмо.

Иисус да тудын ӱшанле еҥже веле Юмын Тӱняшке корным почын кертеш. Юмын еҥ вӱд дене тынеш пурта, Господь — Шӱ- лышыж дене. Юмын Шӱлышыж дене тынеш пуреныт икымше га- на Иерусалимыште погынышо Христосын тунемшыже-влак. Тидым ужшо-влак тыге каласкаленыт: «Кава гыч пуйто тул ойып-влак кажнын ӱмбаке возын. Чыланат Шнуй Шӱлышым налыныт, вес семын — кумалме шомак дене кутыраш тӱҥалыныт». Корнили- йын суртышко чумыргышо еврей огыл калыкат Илыш Шӱлышым чалын. Иисуслан ӱшаныше-влаклан Шнуй Шӱлышым пуымеке,. Господь Шӱлышыж дене шке еҥжын ончӹктымо айдеме-шамычы- ^мат темаш тӱҥалын. Тыгеракын Шнуй Шӱлышым самарян калык гыч лекше ӱшаныше-влак налыныт (Деян. 8:14—17). Савл Шнуй Щӱлышым Юмын еҥын кидым пыштыме дене налын. Господь Савлым Шӱлыш дене темаш Ананийым колтен (Деян. 9:1—22).

Господь шке Шӱлышыж дене тудлан ӱшаныше еҥым веле ты- ^,1еш пурта. Тыланет Юмын Шӱлышыж дене тынеш пураш кыча- лащ ок кӱл, Господь шке еҥжым кунам да кушко колташ щке ^Пала. Южгунам туге чучеш, пуйто ӱшаныше Юмын Шӱлышепг ^тЬ1неш пурымыж нерген огеш пале (Кор. 3:16) але огеш ӱшане.

Апостол-влакын илышышт нерген ойлышо кокымшо ужашыште пятидесятнице кечын 3000 самырык еҥын ӱшанаш тӱҥалмышт нерген ойлалтеш, но ик мутат уке апостол-влакын нунын вуй ӱмбакышт кидым пыштымышт нерген. Самырык-влак апостол- влакын шомакыштым колыштын иленыт и сандене шомакышт шукталтын (Деян. 2:41—47 да Деян. 4:32—37).

Тынеш пурымеке, айдемын чонышто чыла осал пыта манаш ок лий. Айдеме шке ойырен налшаш, кӧн — Юмын але тудын тушманжын ойжо почеш илышаш. Тынеш пурымеке, Юмо деке лишемаш сай йӧн почылтеш.

Эше вес шомак уло: «Шнуй Шӱлыш дене темалташ». Тыгай айдеме тӱрыснек Юмын ойжо почеш ила.

Шнуй Шӱлышым шижаш гына тыршыше еҥат уло. Тыгай айдемын шӱм-чонжо Иисуслан почылтын огыл, Господь деке тудо лишемын огыл да тӱрыснек ӱшаныше манаш ок лий. Тыгай ко- йыш пайдам огеш пу, чоным тарвата веле, Юмын ойжо почеш илаш корным ок поч.

Шнуй Шӱлышым пуымо деч поена эше Юмылан келшыше па- шашке шогалме годым кидым пыштат. Библийыште тыгай сӱрет уло: Сирийысе Антиохий черке Павылым Юмылан келшыше па- шашке колтымыж годым лач тыге ыштен. Мыйымат 70-шо ий- лаште тыгакак финн ӱшаныше-влак черке пашашке колтеныт.

Иисус тиде тӱняшке Сотанан осал пашажым чараш толын. Су- лыкышко пурымыжлан айдемым колымаш вуча. Сулыкан айдеме ынде Юмо дене иквереш огыл, тудын ӱмыржӧ курымашлык огыл. Проповедник тидын шумлык ойлен: «тек нуно ужыт, шкешт нуно — янлык гай улыт». Иисус вес семын ойла: «Колышо-влак- лан айдеме вилям тояш пу, шкеже мыйын почешем ошкыл». Ты- тай мутым колшо еҥ, вес шӱлыш дене илаш тӱҥалеш, Сотана тудлан нимом ыштен ок керт (1 Кор. 15:1—58).

Кок семын ылыжаш лиеш. Иисус ондак шке еҥже-влакым шке декыже суд деч поена налеш. Иисусым шотлыдымо калык-вла- кым чыла шот дене тӧрлатыше суд вуча: мом нуно ыштеныт — тудо нупылан лиеш. Порым ыштеныт гын, лӱдшаш уке, осалын иленыт гын, курымеш орланымаш, ад вуча (Мат. 25:31—46). Господь поро кумылым але иктӧрлыкым темла—тылат ойыраш.

МОЛИТВЕ

Юмым сӧрвалыме шомакым молитве маныт. Шкенжын еҥ- жын молитвыжым Юмо шижеш.

Айдеме шукыж годым Юмо деч иктаж-мом да йодеш. Кузе пелешташ, могай мут дене Юмым сӧрвалаш нигуштат возымо огыл. Раш да шӱм-чонетым почын гына Юмын ончылно ойлаш кулеш. Юмо мемнам колеш да полша манын ӱшанаш кӱлеш: «Мемнан верч шке Эргыжым чаманыде пуышо, кузе чыла йод- мынам ок шукто?» (Рим. 8:32).

Юмо тудын деч кӱлеш годым йодыт манын шона. Мый ик гана Рийхимяки олашке шулдо ак дене — иктаж 19 маркаш сай тувырым налаш тольым. Ик кевытышке пурышым, тушто 19 мар- кат 50 пенниаш тувыр веле, да сатужат мылам ыш келше. Пош- кудо кевытышке ошкыльым, тушто Китайыште ургымо лач 19 маркаш тувырым ужалат. Вара тиде тувырым кужу жап йӧратен чиенам.

Юмо деч нимом йодаш лӱдман огыл. Кунам ме Турку ола гыч Раумашке кусненна, мыйым кужу жап верысе игече когар- тарен: теле годым кужу жап лум уке, эре ночко. Воктенысе те- ҥызыште ий ок нал, лум возын огыл. Мый тунам Юмо деч иктаж 50 миль кумдыкышто теҥызыште вӱд кылмыже манын йодынам. Лач тунам йӱштӧ пеҥгыдеме, Совет Ушемлан ыштыме судным тергаш теҥызышке лекна. Кылмыше ийым шалатен, судно сер гыч кайыш. Кунам ий пытыш, мый йодым капитан Стафф деч: «Мыняр меҥгым ме эртенна?» Тудо вашештыш: «Витле мильым».

Библийыште Юмо деч калык мом йодын манын возымо — тидым эре шарнаш кӱлеш. Йоча семын у ий пӧлек гайым Юмо Деч йодаш келшен ок тол, очыни. Шкет улмет годым Юмым сӧр- валыман, еҥ ончылно ала-мом йодаш, кӱчымӧ гай чучеш.

Мом тый Юмо деч йодат, тудым вучен моштыман. Тый шу- маткече кастене Юмо деч унам йодынат, а Пекка тыйым шкеж Деке дачышке ӱжеш, унала кайыман огыл. Шке унатым вучыман. Юмо тудын ойжым колышт моштышым веле йӧрата.

Молитве чылаж годымак Юмылан ок келше, сандене Юмым сӧрвалыме деч ончыч шоналте мом йодаш. Юмо шке калык- ^щылан чыла ышташ ямде. Кунам сӧрвалена тудын деч ала-могай °салым шукташ, Юмо тунам ок кӧнӧ. Тидым мый шке илышем ^гыч палем.

Икана Боннышто илыше таҥна-влак деч мӧнтӧ велышке каяш лекна. Машина кумда асфальт корно дене шагатыште иктаж 130 меҥге кудалеш. Кенета мемнам кок шем мотоцикл эртен ку- дальыч. Мыйын ватем нунылан кӧранен, шинчаж дене кужун ужатыш. Мый Юмо деч йодым: «Кугу Юмо, тыге чымаш моткоч лӱдыкшӧ манын ончыкто. Мемнан шеҥгелне ныл йоча шинча, тег ватем умыла». Ала-мо татыште шижым, мый ончылтышо-влаклан! эҥгекышке шуаш йодамыс. Юмылан вес семын каласышым: «Ко- лымашке нуным ит шукто, но ватемын тек ушышкыжо пура».

Пел шагат наре кудална... Вара ужына: мотоцикл меҥгышке каен тӱкнен да кумыкталтын. Удыр ден рвезе таза кодыныт да| корно дене ошкылыт.

Эше икмыняр кудална. Иоча-влак йыҥысаш тӱҥальыч — ме кафе воктене шогална. Мый кофе ден мороженыйым налаш пун рышым. Лекмем годым ужам: ватем мемнам ончылтышо ик мо- тоциклыште шинчыше рвезе дене мутлана. Тудо пален налын: рвезе Голландий гыч улмаш. Ме каласышна: мемнан деч ик менте наре тораште тудын таҥже-влак мотоцикл дене кумык- талтыныт. Рвезе мӧҥгеш азапышке логалше-влак деке тарванен кайыш. Ватем, кузе лӱдыкшӧ писын кудалышташ манын, кужу жап ойганен. А мый шке семынем Кугу Юмо чыла ужын да ко- лын мошта манын ӧрмалген шонкаленам.

Юмын еҥыштлан Юмын кӱштымым шке коклаштышт веле огыл, шке тушманышт коклаштат шукташ тыршыман. Юмын евангелийым еҥ-влак коклаште шараш вийым пыштыман, туш- ман-влакымат Юмо деке савыраш йӧным кычалман.

Неле годым, Юмым сӧрвален, ме илышнам куштылемдена, тӱняште мо айда-лийже ышталтеш — чыла тидым тӧрлаташ Юмо деч йодына. Чылаже каласенат огына шукто. Кӱчыкын шуко нерген каласен мошташ кулеш. Тидым ышташ мемнам Иисус «Мемнан Ачана» молитваште туныктен. Ынде мый тидын шум- лык шке шонымашем каласем.

Кавапомышто улило мемнан Ачана

Юмо илыш улеш. Тудо эре лийын да улеш. Ме Юмо деч шо- чынна да тудын деч огына утло. Тудо кавапомышто — еандалы- кыште тудын чонжо пытыдымын. Мемнан илышна, куатна Юмын кидыште. Юмо воктеннак, тудым ме пашаж гоч ужына, тудын кӱштымӧ деч поена нимо ок шукталт. Ме Юмын полшымо дене гына чыла уым пален налына, Юмо деч поена айдеме шке уш- акылже дене уым пален налын ок керт.

Юмо «кавасе Ача» гына огыл, тудо «мемнан Ачана». Ме Тудын деч шочынна, сандене иза-шолю-шамычым йӧратена. Me тудын дене мутланена. Ме сулыкан-влаклан вуеш огына нал — Ачанат мемнам проститла.

Кавапомышто мемнан шочмо суртна. Мландывалне ме уна веле улына. (Быт. 3:22—24). Ме тыштат тулык огынал, Ачана пеленна.

Тек волгалтеш тыйын лӱмет «Юмо» мутым еҥ-влак кӱлеш ок кӱл годым кучылтыт. Тидлан кӧра калыкыште чын умылымаш уке. Сандене ме Юмын лӱмжӧ, кӧлан тудо пуалтын, тудынак веле лийже манын кумалына. Илы- шыште тыге лектын: акрет годым могай юмо-влаклан калык ку- малын (языческий Юмо), нуно ятырынже мондалтыныт. Могай кугезе языческий Юмо Иисус мут дене кылдалтын, тудо тымарте ила.

Юмо Иисусым колышым ылыжтен. Иисуслан кумалше-влак- _лан шке эргыжым шнуй семын чапландара. Тӱрлӧ вере Иисусын лӱмжым шояшке иуртышо еҥ-влак кучылташ тыршат гынат, ож- но шочшо черке чыла тӧрлата, чыла верышке шында. Ондалче- влак Юмын еҥ-влак кокла гыч кожалтыт.

Юмын еҥ ден тушмаиже-влак нигунамат ик еш семын илен огыт керт. Юмын тушманже-влак ик тӱшкашке чумыргаш тӱ- ҥалыт, Юмын еҥышт Иисус йыр чак погынат. Юмо лиеш тушто, кушто ты кок тӱшка ваш шогат.

Тек Тыйын Кугыжанышет лиеш Юмын тӱням айдеме нимо семынат чоҥен ок сеҥе. Иӧраты- маш да чын почеш Юмо деч поена илаш ок лий. Иисус пелен айдеме Юмын Тӱняшке пура гын, Иисус деч поена тидым ыштен ок керт. Юмым сӧрвалаш веле кодеш.

Уло тӱня осал вий (сотана) кидыште улеш (Иоан. 5:19). Тӱ- нямбалне сай але уда кугыжаныш уке. Мландывалне ик оза — Иисус. Тиде тӱня осал кидыште огыл гын, ме шке вийна дене эрыкталтын кертына ыле гын, мыланна Утарыше ок кӱл ыле. Иисус мемнан Утарыше улеш, тудын кучемже каваште да млан- дывалнат виян. Тудо кажным мутым кучаш шогалтен кертеш (Иоан. 5:27), но Тудо, шке вӱржым йоктарен, мемнан сулыкнам касара. Шнуй Шӱлыш Юмылан ӱшаныме годым веле шочеш, тудо мыланна осал кидыште улшо тӱняште чоннам осаллан ок пу. Юмын шомакым колыштын, ме тӱнямбалне калыклан утаралта- шыже полшен шогена, осал кугыжа мыланна тиде суапле пашам шукташ чаракым ыштен ок керт. Кунам уло калык утаралтеш, тиде тӱня пыта, Юмын тӱня толеш.

Тек мландывалне да каваште тыйын каласымет шукталтеш Мый тидын нерген тыге шонем: Юмын каласымыже чыла го- Дым, но тӱрлын шукталтеш. Каваште Юмын пашаже шукталт- ^мым куан дене вашлийыт гын, мландывалне Тудын ойжым ко- ^льнлтдымат у_Л0_ Тыгай еҥым Юмо ужеш да нигунам арамеш ок кодо. Вигак айдемылан шке шыдыжым огеш ончыкто, нунын Юмым сӧрвалымыштым вуча. Тидым тый шке илышет гычат УЖын кертат. Викшым ойлаш гын, кеч-кунамат Юмын кӱштымыж ^п°чеш ыштыман.

33

Кинде дене шернам кечын темен шого

Кунам ачат деч киндым йодат — намыс огыл, кунам йот ен деч йодат — кӱчымаш лиеш. Киндым ача деч йодын, чыла иза- шольылан тӧр логалже манын шекланыман. Кочкышым тунам йодман, кунам молыштын кинде уло, кунам тый чынжымак шу- жышо улат. Тунам тыйым Юмо кузе шокшо чара верыште еҥын шержым темен, тугакак пукшен тема.

Шке калыкшым аралаш Юмо эре годымат йӧным муэш. Тидын нерген сайын 103-шо псаломышто каласыме:

Уло уш-акылем дене,

Уло шӱм-чонем дене

Юмым чапландарем да йӧратем.

Уло шӱм-чонем дене Юмым йӧратем,

Тудын поро кумылжым ом мондо.

Юмо тыйын уло сулыкетым касара,

— Чыла корштышетым эмла.

— Курымашлык илышым чонетлан пуа

— Поро кумылжо дене тыйым куандара

— Каласыме почеш илаш туныкта,

— Тыйын рвезе кумылетым пӧртылта.

Кузе ме ентлан кӱсынжым мондена,

тугакак мемнан кӱсымат проститле.

Ушанаш тӱҥалмеке, Юмо мемнан сулыкнам касара. Юмылан ӱшанаш тӱҥалме деч ончыч мом осалым ме ыштенна, тудын верч чоннам туржаш ок кӱл. Еҥлан ме иктаж-мом удам шонена але осалым ыштена, чоным почын, каласаш кӱлеш. Библий огыл мог ойла: «Юмо деч шочшо сулыкышко огеш пуро, Юмо деч шочшо шкенжым чын кучен мошта, осал тудым ок логал?» (1 Иоан. 5:17—18).

Юмын еҥже шомакым колыштшаш. Шнуй Шӱлыш почеш йӧ- ратен моштышаш. Каласыме семын илаш тӱҥалам манме семын илаш тӱҥалаш неле, но тышеч тӱҥалаш кӱлеш.

Шнуй Шӱлыш деч поена илаш да тудлан ӱскыртланаш — су- лык. Кунам мемнан иза-шольынам шыгыремдат — шып лияШ кӧн чон чыта? Евангелийым калыкыште шарыде, кӧн чон пуа? Кӧ пала, ала Юмым кумалаш чоҥымо чапле полатым ышташ колтымо оксам Кенийысе калыклан полыш семын колтымаи ыле? Тӧра лияш шонен, священниклан тунемме годым, кӱлеш ок кӱлымат колышташ логалеш манын кӧн чонжо тургыжлана? Юмо чыла ужеш да пала.

Кунам Шнуй Шӱлыш мемнан сулыкна нерген шижтара, ме эше тӱрлӧ осал койышна деч эрнен кертына. Но Шнуй ШӱлыШ шуко гана икте нерген ок ойло, Юмын тӱняшкыже Шнуй Шулы- шын ончыктымыж почеш веле логалаш лиеш.

Сулыкнам касарен веле Юмын тӱняшке шуаш лиеш. Ме шке-

, Дчанан икшывыж семын, еҥлан кӱсыным шукташ шонышаш огыпал. Юмын ушемыште улшо еҥ гына огыл проститлен мошты- !0аш. Илышыште проститлен мошташ кӱлеш, ойгымат, нелылыкы- ,_ат эртен моштыман.

Чытен мошташ туныкто

Кызыт чыла шумлыкат тест почеш шымлымашым эртарат. Юмо мемнам тест дене ок терге, илышыште южгунам мыланна ойыркален моштыман. Если илышыште чыла кумыкталтеш да шот дене илаш йӧсӧ, государстват айда-лийже койышлан чара- кым огеш ыште, каласыме почеш илаш ок лий гаяк. Кунам шо- лыштын илыме койыш чыла вере сеҥа, пашадар шолыштмо по- гылан изи ешартыш семын веле лиеш — тиде шот огыл, чот эс- кераш кӱлеш.

Иисусым шотлет гын, тудын кӱштымыжым шукташ вийым ча- маныман огыл. Иисус мемнам туныкта, молитвын тиде ужашыш- те ме Юмо деч чытышым йодына. Господь деч тушманнан осал- жым чыташ вийым йодына. Ме тале койышан лияш огына шоно, шып да ласка илышым веле йодына. Иисус Ачаж деч шке неле пӱрымашыж деч утараш йодын, но Алаже тудлан чыла чыташ вийым пуэн. Чытышыже орланымыж годым изиш кӱрылтын огыл. Ыресеш кечымыж годым Тудо колын: «Молылан полшен, а Шкенжым утарен от керт! Христос, Израиль кугыжа, ырес гыч воло, тунам ме ӱшанена да ужына» (Мар. 15:31—32).

Уло кучем тудын кидыштыже ыле гынат, Иисус ыресыште кечей (Иоан. 13:3). Тудо священник-влаклан кӧ улмыжым ончык- тен кертеш ыле, но Тудо Ачажын каласымыжым шуктен. Пол- шаш тыршен вашке, ио судитлаш ит вашке.

Ондалше деч мемнам кораҥде

Иисус верч орланыше икмыняр иза-шольым шке палем, Биб- лийыште кузе каласыме, туге лийын: «Кӧ капше дене орланен, ^тУДо тетла сулыкым ок ыште».

Кунам ме тынеш пурен Шӱлышым налына, ондалыше тетла ^Мемнам локтылын ок керт. Айдеме .пӱртӱсын пуымо койышы- Жым эре годым кучен ок керт. Иисус шке каласен: кӧ шке ноч- ^Ко «шылжын йодмыжым» кучен ок керт, тыгай тудлан ок йӧрӧ.

Айдемылан пӱртӱсын пуымо койышыжо ик семын илаш кӱш- ^Та, Щӱлышыжӧ — вес семын. Самырык годым Адам мотор вате, jyjii икшыве, улан илыш нерген шона, но Юмо тудын ончылно Шекспир семын «лияш але лияш огыл» йодышым шында. Кунам ^тЬ1й Юмын кидышке вончет гын веле, тый эрыкан лият. Тунам 7.ЫЙ Шекспирын йодышыжлан «Мый огыл илем, а кӧргыштем ^У Ристос ила» манын вашештет.

ПӰТО

Шке кумылын кочкыш деч поена илымым пӱтӧ маныт. Вӱдыи гына изиш подылыт. Пӱтым ямдылалтме деч посна тӱҥалыт, ; мучаште эркын-эркын кочкыш деке пӧртылыт. Пӱтым кунар чы тенат, тунар кечак эркын-эркын тошто семынак кочкаш тунем ман. Ондак вӱд олмеш сокым йӱман, вара емыж дене саскам! вишкыде пучымышым, мучаште иже тамле сийым кочман. Кӱ1 чык жапыште пӱтӧ чараш ок йӧрӧ.

Пӱтӧ годым айдеме шке кӧргыштыжӧ улшо алже дене ила| Ондак еҥ шке кояж дене ила, 80 килограмм нелытан айдеме ке| чыште кило наре кояжым йомдара, вара шылже эркын кече еда 300 грамм дене пыта. Кунам айдеме кӧргыштыжӧ улшо коя ден ятыр шыл вийжым йомдара, эркын кочкаш тӱҥалаш кӱлеш. Уке гын, шке тазалыкшылан эҥгекым ышта. Таза айдеме, кап-кыл вийже ситышын гын, 40 кече наре пӱтым кучен кертеш.

Пӱтӧ годым тӱҥалтыш кок кечыште айдемын вуйжо пӧрдын кертеш, шӱмжӧ утларак писын кыраш тӱҥалеш. Пашам шукташ алже йомеш, вара тудын вуй ушыжо яндарештеш, уш-акылже волгалтеш. Неле пашам пӱтӧ годым ыштыман огыл.

Черле айдемылан, пӱтым кучаш лиеш мо манын, врач дене каҥашыман. Шукыж годым черлылан пӱтым тӱҥалман огыл! южгуиам веле чер годым пӱтӧ полша.

Молан пӱтым тӱҥалынат, Юмо да шке веле палет. Лӱмлан гына пӱтым эртарыман огыл, кочмо шумым сеҥыме дене ме| Юмо ончылно тудын каласымыж почеш илаш тыршымынам он! чыктена. Пӱтӧ эше тазалыкнам пентыдемдыме йӧнат лийын кер< теш.

АИДЕМЫН ЮМО ДЕКЕ ЛИШЕММАШЫЖЕ

Тиде осал кидыште улшо тӱня гыч Юмын Кугыжанышке кус- нышо айдеме уэш тунемшаш. Кугезе (языческий) илышыште пален налмыже Юмын тӱняште ситыше огыл. Кузе иленат да мом шуктенат тиде тӱняште — Юмын Кугыжанышлан келшен ок тол.

Уэш илаш тунемаш кӱлешлыкым ме миссийын заповедьыш- тыже лудына: «Мый кавалан да мландылан оза улам: лекса, чыла калыкым туныктыза, Ача да Эрге да Шнуй Шӱлыш лӱм дене тынеш пуртыза да кӱштыза Мыйын шӱдымем почеш илаш, Мый тендан пелен курымеш лиям». (Мат. 38:18—20).

Туныктымо паша—тиде моштен кучылтмо йӧн. Йӧным муын огыт мошто, туныктымаш айда-йӧра веле кая. Обезьян гай оҥа- рен тунемаш, пӱртӱс пӱрен. Тидлан кӧра тунемше пелен туныктышо лийшаш. Садлан кӧра миссий заповедьыште тыге сӧрымӧ: «Мый тендан пелен курым курымеш». Шнуй Шӱлыш деч поена лийын, коктеланаш тунемат да роботышко веле савырнет.

Юмын тӱня гыч толшо-влак шӱм-чон поянлыкым уэмдаш ӱжыныт. Иоанн Креститель ден Иисус калык ончылно шке ойыш- тым лач тиде мут дене тӱҥалыныт. 1876 ийыште рушла лекше Библийыште тидын шумлык ойым чын кусарыме огыл. Грек йылме гыч чын кусараш гын тыге лиеш:

Тунам Иоанн Креститель лектын да Иудей мландыште шомакшым ойлеи: «Юмын Кугыжаныш лишемеш уш-акылдам тӧр- латыза» (Мар. 3:1—2).

Тунам Иисус шке шомакшым тыге тӱҥалын: «Юмын Кугыжаныш лишемеш, уш-акылдам тӧрлатыза». 1938 ийыште финн йылме дене савыкталтше Библийыште ты мут-влакым «саемдаш», «сайьщ ышташ» манын кусарыме. Ала-мом улшым гына саем- Даш лиеш. Сандене Иоанн Креститель тыгак тӱҥалеш: «Юмын Кугыжаныш лишемын, уш-акылдам тӧрлатыза» (Мат. 3:2, Мат. 4:17). Иоанн сулыкан улына манын шотлышым веле тынеш пур- тен, ончыкшымат Юмо деке лишемаш кӱштен, чын, йӧратымаш Дене илаш каласен да Шнуй Шӱлышеш тынеш пурташ сӧрен.

Религийыште «касарымаш» мутым кучылтыт, Иоанн ден Иисус тидын нерген ойлен огытыл. Чон почын, шке осал-уда ко-

йышет нерген каласен кертат тунам, кунам тый сулыкышко пу- ренат. Кунам айдеме шке осалжым умыла гын, чын корнышко шогалме олмеш, шкенжым шке пытаренат кертеш.

Уш-акылым тӧрлаташ кӧргӧ вият ситышын лийшаш, нимогай чарак тыйым шогалтышаш огыл. Тидын нерген тыге возымо:

«Господьым уло чонет дене, уло шӱм-кылет дене, уло уш-акы- лет дене, уло кертмет дене йӧрате» (Мар. 12:30).

Шӧртньым кычалше изи падыраш нарынче кӱртньым муаш ятыр ошмам коштал кышка.

Чот тыршен веле сеҥымашке шуаш лиеш. Павыл римлян- влаклан колтымо серышыштыже воза: «Юмын каласымыжым шижын мошташ, жапын койышыжым ончыман огыл, уш-акылым пеҥгыдемдыман».

Чынжымак ме весемынна гын, тидым илышыште логалше не- лылыкым сеҥымына гоч шижаш лиеш. Южо еҥ ӱшаным йом- дара, вуйлатыше-влакым вурса, элым, пиалдымылыкшым, а Юмын еҥышт ваш-ваш ончалыт, кумалыт да ойлат: чыла сай. Мыланна адакат Юмо полша — тидлан ӧраш веле логалеш. Пос- нак шинчашке логалеш, кунам айдеме вий дене тидым ышташ ок лий.

Кугыеҥ шканже гына кӱлмӧ деч утларак ыштен кертеш, тиде тудын ик ойыртемже. Йоча-влак еҥ кӱшеш илат, кугыеҥ-влак почеш нуно пайдам кондаш тунемыт.

Ушаныше кугыеҥын да Юмын пашаже коклаште кугу ойыр- тем уке. Нуно иктым шонат да иктымак ыштат. Юмо мемнан кумылнам виктара (Фил. 2:13). Юмо чыла кертеш (Мар. 10:27), но ӱшанышат чыла кертеш (Мар. 9:23). Ушаныше чӱчкыдын «Шнуй Шӱлышын вийжым» кычалеш. Йӧратымаш дене виянше ӱшанымаш улмо годым, Юмо вий-куатым пуа.

Ушан шочмо мӧҥгӧ Христосын еҥже марте корным Авраамлан Юмо шке ончыктен. (Быт. 11:26 —Быт. 25:11). Кунам Авраамлан 99 ий темын, тудын деке Юмо толын каласен: «Мый Кугу Юмо улам, Мыйын кӱштымем почеш иле да тӧрлане. Мый шке сугынем шуктем да тылат тӱрлӧ лияш полшем». (Быт. 17:1—2).

Юмын ойыштыжо ужаш лийдыме кок сӧрымаш уло: кузе айдеме чыла шотыштат Юмын еҥже улеш да тидын годымак ача лийын кертеш?

«Авраам тукым тӱрлӧ лийже» манын каласыме шомак тӱням- балне илыше кажне айдеме деке шуын. Авраамын кок эргыже Исаак ден Измаил лийын, нунын деч кок калык — израиль ден измаиль лектын. Израиль калыкыште христиан вера шочын да вара тӱня мучко шарлен. Измаиль калык Аравийыште моло тукым дене варнен да нунын коклаште ислам шочын. Ты вера ва- ражым араб эллаште гына огыл шарлен.

Иудаизм ден христиан вералан эҥертен, еврей философ-вла-

_кЫн пашаштым негызлан пыштен, кызыт тӱнямбалне чот шарлы- ,ле ятыр шӧрынан социализм религий шочыи.

Тӱия Юмын шомакше почеш ила: Авраам тукым уло тӱня мучко шарлен. Авраамлан каласыме шомакшым Господь Курык ум бал не каласыме сугыньыштыжо (Нагорный проповедьыште) уэш ойла: «Те иза-шольыдалан поро кумылан улыда, мом те утым ыштеда? Язычник-влакат тыгакак ыштат? Кавасе Ачадан чыла шотыштат ойжым шуктыда; (Мат. 5:47—48).

Юмо ышташ лийдымым ок кӱштӧ. Сай оза семын, Тудо кузе да мом ышташ шке каласа. Чыла семынат Юмын ойжым айдеме шуктен ок сеҥе, но тыге ыштен кертам манын ӱшанышаш. Авраам тидлан ӱшанен да Юмо шке сӧрымыжым шуктен.

Икмыняр ий ончыч, Грецийышке каяш тарваныме годым, мый ик ӱдыр деч серышым налынам. Тудо возен: окса укелан кӧра нигушко канаш каен ом керт. Удыр окса лийже манын ӱшанен огыл, сандене мый тудым канаш пеленем налын омыл, кеч тидым ыштен кертам ыле. Кеч-кунамат Юмо деч ӱшаным йод, «тидым нигунам ыштен ом керт» манын ойлет гын, чынжымак шонымаш- кет от шу. Чыла Юмын кидыште, молан ӱшанет — тудо лиеш.

Юмын каласымыже почеш илыме годым, Юмын кумылжым шижын моштыман. Мӧнтышкӧ пӧртылмыжӧ годым, Петр Выгов- скийлан Юмо Львов ола гоч каяш кӱштен. Петр ойым колыш- тын. Станцийыште шогымыж годым, тудын деке ик айдеме толын да йодын: «Кушко тый кает?» «Львов олашке», — вашештен Петр. «Тыйын билетет уло?» мутым шуен палыдыме ен\ «Уке».

Тунам палыдыме айдеме: «Львов олашке каяш шонен биле- гым налынам да корнышко тарванен ом керт»,— манын каласен да билетшым Петрлан пуэн. Тыгеракын мый тудын дене поездыш- те палыме лийынам. Петр Юмылан ӱшанен, кумылжым шуктен да Юмо тудлан полшен — вашлиймашым пӧлеклен. Аку эргым Дене мый эше ик гана Юмын шке еҥже дене поро кумылан ул- мыжым ужынна.

Шке сулыкшым иземдаш тыршен, айдеме «мый садак Юмын кӱштымыжым тӱрыснек шуктен ом керт» манын ойла. Библийыште тыгай мут уке. Библийым кусарыше-влакат тидын шум- лык йоҥылыш лийыныт. Иаковын каласымыжым финн йылмышке ончыч теве тыге кусареныт: «Илия Юмын ойжо почеш тӱрыс илен °гыл, йӱр ынже лий манын кумалын: мландывалне кум ий да ^КУД тылзе йӱр лийын огыл». (Иаков 5:17). Кызыт кусарымаште ^тиде йоҥылышым тӧрлатыме: «Илия мемнан гай лийын, йӱр ын- лий манын кумалын: мландывалне кум ий да куд тылзе йӱр ЛИЙЫН огыл».

Мом шонет, тудын деч кораҥаш ок кӱл. Ик гана ок лек гын, ^в^с ганат тыршаш кӱлеш. Юмо шонымым шукташ полша. 1969 •ийыште мый кум арням Минскыште иленам. Мый кидыштем кастепак эрдене чоҥешташ билет ыле. Мый декем чеверласаш ЭВМ-ым ыштен лукшо завод гыч инженер толын. Тудо пӧлек шотеш книгам конден, мый тудлан Библийым кучыктенам. Тудо Библийым лудашат, очыни, ок шич манын шонкалаш тӱҥалынам.

Шке номерышке веле пӧртылынам, мыйым горничный шке де- кыже ӱжын. Тушто Рига гыч толшо ӱдыр лийын. Пале лие: тудлан У Сугынь книга кӱлеш, Тошто Сугыньым тудо лудын, ынде умбакыже Юмын шомакше дене палыме лийнеже.

Мый Финляндий гыч почта дене Библийым колтенам. Ригаш- те илыше ӱдыр книгам налын мо? Кызытат ом пале. Кужу жап, эше ик вашлиймаш марте, шонкален коштынам: «чын мо мый Юмын книгаже-влакым пуэдылам?»

Тунам мый Финляндий гыч Туриийышке Совет Ушем гоч машина дене эртенам. Румын границыште совет таможник мыйын пого коклаштем рушла савыктыме Библийым муын. «Книгаште Екклесиаст уло мо?» — манын йодын. Мый Библийыште лудын пуэнам да ончыктенам. Таможенник лудаш тӱҥалын. Вес кок таможенник-влак машина воктене тамакым шупшын шогеныт. Граниным эрташ машина-влак менте наре черетыште шогеныт. «Совет Ушемыште Библий ок сите — тый наҥгает. Чын мо ыш- тет?» — пелештен таможенник. Мый рвезылан книгам пуынемат ыле да Юмо вес семын каласен: «Совет Ушемыште тетла Биб- лнйым ит пу».

Шонем, чын ыштенам, тиде корныштак мый Библийым уло чонжо дене вучышо айдемым вашлийынам. Кунам книгам тудлан кучыктенам, пӧлеклыше да пӧлекым налше иктӧр пиалан ыльыч.

СУЛЫКЫМ ШИЖМАШ ДА СУЛЫК ДЕЧ ЭРНЫМАШ

Юмылан ӱшанаш тӱҥалмеке, айдеме шке сулыкшым пален налеш. Сулыкышко пурымыжлан вес еҥым, илышым але кугы- 'жанышым ок титакле. Юмын каласымыжлан тореш улмылан сулыкым погенна. Иисусын вӱржым йоктарыме, Юмын тӱня нерген пален налмеке, ме Юмын шомакшым ушышко пышташ тӱҥа- лынна.

Кушто да кунам сулыкышко пуренна манын, вуй ушым пуды ратен нимом от нал. Ушан деч поена порым ыштенна манын шоненна гынат, чынжымак ты паша поро лийын манын каласаш ок лий. Ончыч ме Юмын кумылжым, Тудын шомакшым палыде, суапым шуктен кертын огынал.

Илышыште мом осалым ыштенна манын каласкалеиа, су- лыкнам касараш йодына: Иисус шке илышыж да колымыж дене мемнам утарен. Юмо ончылно Иисус мемнам пыдал налын гынат, ме' еҥлан осал ыштымынам шке тӧрлатышаш улына: щолыштмо машинам але моторым пӧртылтыман.

Сулык деч поена лийын огына керт манын шонен, ме, шижде, тӱрлӧ ушемышке пурен, Юмын ончылно титакышке логалын кертына. Мер ушем деч, Юмын ончылно сулыкышко пураш огыл манын, кораҥаш кӱлеш. Шот дене илыман: иорысым, кӱсым тӱ- лыман, мер пашам кӱлеш ок кӱл шуктымо деч шкендым эскеры- ман: «Ваш йӧратымаш деч поена в'ес порысышко ида шу» (Рим. ^5:8), да «Ушаныдыме-влак пелен ик койышым ида кой» (2 Кор. 6^;14). Кунам мемнан деке Господь толеш — тидым палаш ок лий, ^тУдыи пелен каяш эре ямде лийман.

Ушанаш тӱҥалмекыже, айдеме шке сулыкшым шижын мош- ^тЬ1шаш: «Мом осалым ыштенда, ваш каласыза, эрнаш манын ^Ващ кумалза» (Иаков 5:16). Сулыкан улмо нерген Юмылан °гыл — тудо такат пала, ваш-ваш чон почын каласаш кӱлеш, ^мУтлаи, кофе йӱмӧ годым. Сулыкым шылтен сайышке от шу’ Щцуй еҥ-влак ончылно осал пашатым от шылте. Сулыкшым еҥ Яеч шылтыше айдеме эре волышо кумылан лиеш, сулыкшо тудын ^Коргыжым пуреш.

Калыкыште эре титаканым кычалыт. Библий титаканым йӧ- раташ каласа: «Эн ончыч ваш-ваш чот йӧратыза, йӧратымай шуко сулыкым Uiopa» — (1 Пет. 5:18). Тиде ойым сулык деч лӱдман огыл мацын умылаш ок кӱл, тӱҥжӧ тыште весе: воктенет улшо иза-шольо йоҥылыш лиеш гынат, тудын деч кораҥаш ок кӱл.

Ушаныше-влак коклаштышт нимом шылтышаш огытыл. Яндар чонан еҥ-влак веле тыге ыштен кертыт. Яндар чонан айдемылан чыла капка почмо. Иисусым Господь семын шотла гын, тыгай айдеме чынжымак ӱшаныше улеш.

Кунам тый от шолышт, тамакым от шупш, аракам от йӱ, черкышке коштат, Иезер-влаклан оксам пуэт — сулыкетым шижын, эрненат манаш ок лий. Ушаныме годым ала-мом иктым каласы- мым шуктен илаш ок лий, Юмын пелен лийын, тудын ойжым тӱрлӧ годым умылен, колыштын моштыман. Айдеме огыл — Шнуй Шӱлыш, сулыкышко тошкалмет годым шӱметлан шижтара. Кунам пашам шу_Ктымо годым, Юмын каласыме ик корным веле ужат гынат, Тудын кумылжым шукташ ме кугунак огына вашке. Чын корным але йӧным ойырымо годым, шке вийнам, Юмын ку атшым шотышко налына. Ик псаломышто тыге ойлалтеш: «Господь, мыйын сапемым пт луштаре». Мый тиде ойым тыге умы- ленам: «Господь, шӱртняш огыл манын, мыйым шке шижтарен шого».

Кунам ала-можо чоным нулта, айдеме тӱсшым йомдара, ти дым иза-шольо-влак шижыт. Чонжым луштарынеже гынат, айдеме чонжым почын пуаш лӱдеш. Тыгай лӱдмашым сеҥыман, уке гын, яндар чонац огыл еҥ-влак коклаште гына шке еҥ лият.

Иисусым Господьлан шотлаш тӱҥалмеке, тынеш пурымеке, умбакыже кузе лияш да мом ышташ манын шонкалымаш шочеш. Тидын годым Шнуй Шӱлышым гына колышт. Мом ышташ ок кӱл, ятыр финн эше школыштак пален налеш, мутлан, Моисейын лу заповедьшым (Исх. 20:1—18, Втор. 5:1—22), Иисусын Нагорный проповедылым (Мат. 5:17—48). Юмын ойжым умылашлан Библийым лудаш, теологийым туныктышым колышташ кӱлеш. Тидын годымак, шке уш-акылет дене чыла умылем манын кала- саш ок лий, туныктышет шкежат чын умыла манын ӱшан уке. Сандене Шнуй Шӱлышын каласымыжым шижын моштыман.

Эн ондак Шнуй Шӱлышым шижат да колат манын ӱшаны- шаш улат. Тидлан тунемаш ок кӱл. Иисус ойла: «Мыйын вольы- кем, Мыйым колыштса. Мый нуным палем, нуно Мыйын почеш каят» (Иоан. 10:27), «Юмын еҥ, Тудын шомакшым колеш» (Иоан. 8:47). Юмын шомакшым шижме шотышто нимогай йодыш уке. 'Гый Юмылан кумалат, Тудо тыйым колеш, кунам Господь ойла, тый декет шокта. Тыгак ой коштеш иза-шольо коклаштат.

Колаш да колыштын моштыман. Кунам тыйын изат але шо- льыч туткарышке логалын, а тый колдымо лийынат, Юмо шиж- тара. Тидын годымак Юмо иктым пачаш-пачаш ок ойло. Икте нерген Юмо ик гана каласа, вес гана — тетла ок шижтаре: мо- лан? — садиктак тый от кол. Тылат гына вара ӧпкелаш кодеш. Шнуй Шӱлыш тый дечет поро пашам вуча.

Шнуй Шӱлышын шомакшым умылен огына шукто гын, палым пуаш йодман. 1978 ийыште кеҥежым мый Финляндий гыч ‘ Урцийышке Совет Ушем гоч машина дене каенам. Новгородым ^эртымеке, подылшо рвезым шынденам. Тудо армий гыч веле пӧртылын ыле, cap, вӱран сӧй деч туге лӱдын, пелмундырала веле мутланен. Пеленем рушла савыктыме Лука деч евангелие ыле. ¹ осподь книгам тиде рвезылан пуаш каласен. Мый шкеже евангелием ты самырык еп'лан пуаш шонен омыл: Совет Ушемыште ^ьиблий гыч изи падырашымат моткоч неле муаш, йӱшӧ рвезылан 'гы книгам пуаш сулык дене иктак. Тунам чонемлан йӧндымын ^чУчо: кӧлан мый каҥашым пуэм? Юмо мылам кузе лияш палым пужо манын, кумалаш тӱҥальым. Кунам верышке шуына, тек рвезе мыйым чай йӱаш ӱжеш, тунам книгам тудлан пуэм. Рве-j зын илыме верже Язелбыты маналтын, тудын ойжо почеш ты кундемыште чингиз-хан Новгород налаш шоген, но налын кертын огыл да мӧҥгеш каен. Рвезе кӱкшакаште шогышо кугу кӱ пӧрт- влакым ончыктен: «Тушто мый илем», — манын. Мӧнтышкыжӧ чай йӱаш ӱжын. Мый тудлан Юмын шомакшым калаекалыше книгам пӧлекленам. Тудо мылам эргыжын модышыжым шарнаш- лан пуэн. Тиде модыш дене вара мыйын изи икшывем-влак йӧ- ратен модыныт.

Айда-лийже верч Юмо деч палым йодаш ок йӧрӧ. 1981 ий шыже эрдене мый паша верыштем шинченам. Индеш шагат гут- ла Юмо деч колынам: «Осмо, рошто мӧҥгӧ Черновцы олашке кайышаш улат». Мый шижмемлан ӱшанен омыл, кумалаш тӱҥа- лынам: «Господь, мый Библийым почам, кайышаш улам гын, тек парням тудо верышке возеш, кушто Тый мылам мом ышташ манын каласет». Парня тура лудым: «Мый Гавриил, Юмын ончылно шогышо, тый декет каласаш толынам...» (Лук. 1:19). Тидым лудмеке, мый книгам петыренам, умбакыже мо нерген ойлалтеш мый сайын шарненам. Колдымо лияш кӧнен омыл. Юмо мылам лач тудо жаплан гына Совет Ушемышке визым налаш полшен, ондак визым налын кертын омыл да ик командировкышко каенат кертын омыл.

Шнуй Шӱлыш Христос деке лишемда, но арам мутым ок ой- ло. Шӱмна Христосым йӧратымаш дене темеш гын, шӱм-чонна шке каласа, кузе Юмын шомакше почеш ила. Шнуй Шӱлыш мемнам Юмын кумылжым шукташ ямдым ышта.

Кунам мый умыленам, кузе Юмо тыглай илышыште кече еда полшен шога, изиш ӧрынам. Икана паша гыч мӧҥгышкӧ кайымем годым, Юмо мылам сераш йӧршӧ грифельым налаш ойым пуэн. Мый шарненам: мӧҥгыштӧ грифель-влак улыт. Кудыштем гына умыленам, кузе Юмо чын ыле: йоча-влак чыла грифельым порт кумдык шалатен кышкеиыт да тошкен-кӱрыштын пытареныт.

Юмо, каласыде, шке поро кумылжым ончыкта. Тый полышы- жым ужат да Господь пеленет манын шижат.

1982 ийыште шошым Турцийыште пеленем швед таҥем Андрю ыле. Пырля кайыме годым, Андрюлан мый, кузе Юмо кече еда мыланна полша манын, каласкаленам. Мый ӱшандаренам: ме Цанаккале олашке тарваныше паромышко жапыштыже шуына. Тыгак лийын. Паромышко логалмеке, ужынна: мыланна гына вер кодын, тетла ик верат лийын огыл.

Мӧҥгеш ме коктын Греций гоч тӱрлӧ корно дене пӧртылын- на. Андрю ондак грек островышко логалын, тушто тудо малышаш да эрлашым пароход дене Афинышке кайышаш ыле. Туге гынат, Андрю судно кунам Афинышке тарвана манын йодаш миен, туш-

каласеныт: теве-теве тарвана. Кугече пайрем лишеммылан ко- оа расписаний вашталтын улмаш.

Канаш кая ыле гын, Андрю островышто икмыняр кече илы- аШ _ыле> пайрем годым судно-влак йӧршын коштын огытыл.

Ушаныше еҥым Юмо шке поро кумылжо дене шуко гана йоыктара. 1979 ий кеҥежым мый Стокгольмышто лийынам, ик кастене пароходствын конторышкыжо Финляндийышке каяш билет йодаш миенам. Ик вер эше уло манын вашештеныт. Ноен пытыше, вашке малыме верышке пурен возым.

Юмо шке поро кумылжым кече еда ончыктен. Юмо мландывалне да каваште оза, шке куатшым поро паша дене ончыкта. Ушаныше Юмын поро кумылжо дене пайдаланен кертеш.

Шнуй Шӱлыш Библийыште каласыме деч кораҥаш ок пу. Юмын шомакшым лудаш тыршыметлан ӧрман огыл, мом порым Юмо пуэн, тый моло ӱшаныше-влак дене каҥашет — тидын деч поена иленат от керт. Юмо тылат поро таҥ-влакет дене келшен, ваш эҥертен илаш пӱрен. Шн'уй Шӱлыш дене Тудо мемнам тут- кар деч утара, чоннам паремда, поро деке виктара.

Айдеме моткоч куштылгын йоҥылыш лийын кертеш. Айда- лийже, йырнык койышыжым колыштын, еҥ Шнуй Шӱлыш тыге кӱшта манын кертеш. Кӧ Юмын тӱня деке лишемын огыл, тудо осал кидыште коштеш.

Господьлан, тынеш пурымекыже, осал дене вашлияш лога- лын, Тудо осалым Библийын шомакше дене сеҥен (Мат. 3:13— 4:11). Ушанышын чыла уш-акылжым Юмо тӧрлата манаш ок лий. Шӱм-чонжо Шнуй Шӱлышым колыштеш гынат, кап-кыл- жым эше Юмым колыштшым ышташ тыршаш кӱлеш.

Кунам ме иленна Турку олаште, воктенна илыше рвезе Юмылан ӱшанаш тӱҥалын. Тудо НЛО-м (кавасе палыдыме объект) ужын. Чынжым мо шинчажлан койын, мый ом пале, но рвезе НЛО деч моткоч лӱдын. Мом йодын тудын деч НЛО, мый ом шарне. Мый рвезылан ӱждымӧ уна деч Иисусым Господь семын шотлаш йодаш темленам. НЛО ок келше гын, Иисус лӱм дене ноктен колташ.

Икмыняр кече гыч самырык еҥ адак мемнан деке толын да «нимо ок полшо» манын ӧпкеланен, НЛО-што улшо-влак вашештеныт: нунын кокла гыч иктыже Иисус. Рвезе нимом ойлен кер- тын огыл. Вес гана самырык енг Иисусым веле Господь семын Шотлаш йодын, тунам веле, ала-кушеч толшо НЛО, рвезым ко- Ден.

Айдеме Юмын шомакшым шум дене колеш. Икмыняр талук °нчыч У ий пайрем годым Сейняйоки олаште эртыше погыны- ~аште лийынам. Тушто кумдан палыме Ниило Уливайнио ойлен. ^^пДе догынымаште Юмо мыйын шӱмем коктеланымаш деч ута-

Погынымаш деч вара, кӧ Юмын лишеммыжым шижнеже гын трибуна деке ӱжыныт. Мыят тушко эртенам. Юмо деч мыйыӓ терген налаш йодынам. Шке семын, мом Юмо каласа да мор еҥ-влак мыйын нерген ойлат, таҥастарынем ыле. Моло-влак iioj ӱмбалне шоген кертын огытыл, мый гын нимом шижын омыл Вара мый Уливайнио Ниило дене мутланенам. Но Юмын мутшы\ мый Перясейняйоки гоч Вирратышке кайымем годым веле ко лынам «Осмо, — ойлен Тудо, — молан тый тушко каенат. Т^шко, кӧ мый декем лишемнеже, тудым гына ӱжыныт. А Мый вет тыщ- те илем». Юмын шомакше шола могыр оҥем гыч лектын.

Ятыр ӱшаныше кузе Шнуй Шӱлышым погаш манын йодыт, Айдемым тӱрлӧ шонымаш дене темыме ате семын шотлаш гын, айдемын чонышкыжо Шнуй Шӱлыш пурымеке, погым чумырымо, ала-мом чоҥаш тыршыме, мужыраҥме шотышто планым мондапя логалеш. Шнуй Шӱлыш почеш илыше Христосын еҥже лиеш| Шнуй Шӱлыш уло атым айла, сандене Шнуй Шӱлышеш тынеш пураш маныт.

Шнуй Шӱлыш ӱшаныше-влаклан чын илаш кӱшта. Тудо Христос деке лишемда. Кӱлеш годым, Тудо ӱшанышыжым Моисе- йын сугыньжо деке шукта «шолышташ каласыме огыл», евангелий дене пентыдемда: «Кӧ шолыштын, умбакыже ит шолышт, незер-влаклан пуаш лийже манын, шке кидет дене ыште» (Еф. 4:28).

Шнуй Шӱлыш осал паша гыч поро пашам ыштен кертеш. Ушаныше кеч-могай пашам шуктен ок сеҥе — пайдале сомылым гына ыштен кертеш. Тидым освещений маныт.

Шнуй Шӱлыш туныктышо, кугурак, ӧкымеш веле тудо ок ту- ныкто. Христос деке лишемат гын веле, Тудым колын кертат. ^телевизор дене спорт дене таҥасымашым ончет гын, тудо вуча. Христос нерген шонкалаш тӱҥалат гын, тудын ойжым колат. Шукыж годым еҥ-влак йоҥылыш лийыт. Тыге ынже лий манын, ончыч Господь дене шуктышаш пашам каҥашен налаш кӱлеш. ]

Айдеме, улшо илыш опытшылан эҥертен, ала-мом эре ыш-| таш шона. Южгунам кодшо илышыште улшо осал койышыжлаи эҥерта. Вашталташ шонет гын, Христосым колышт. Чӱчкыдын Юмо изи палым веле пуа гынат, тудо айдемылан моткоч кӱлешан улеш. Туткарышке логалаш огыл манын шижтара. Кунам тыгай палым ужат але колат, шкендычым эскерен кучо.

Теҥгече Юмо деч колынам манын кугешнаш ок йӧрӧ. Me та- чысе кече дене илена, Тудын мутшым кызыт колаш кӱлеш. Ку- гешныше айдеме Господьын каласымыжым огеш кол. Кунам Юмо кажне кечын, шагатын гаяк тый денет мутлана, нерым нӧл- таш ок йӧрӧ. Мыйын шонымаште, Тудо тунам ойла, куиам кузе да мом ыштышашым раш умылышаш улат.

I осподь, шомак деч поснат, шке кумылжым ончыктен кертеш.

т/&геш годым Юмо пеҥгыдын йодын да виктарен кертеш. Тидын оген Давид 31-ше псаломышто шил<тара: «Пеҥгыде сорлык ^Ирне сорлыклымо тулышто имне ит лий». Юмо пеҥгыдын шылта- та гынат, вуеш налман огыл, тидат Тудын поро кумылжо улеш.

* ^С Шнуй Шӱлыш ик гана веле туныкта. Юмым колыштде сай му- _чашке "шуаш ок лий. Илыш корнышто шӱртняш да камвозаш, эш кынелаш да ошкылаш лиеш. Кӧ, ӱшанымеке, Юмын ончык- тымо корно гыч кораҥеш, тудо йырнык еҥ улеш. Еврей-влаклан возен кодышо каласен: «Ко кавасе вийым пален налын, тудо Шнуй Шӱлышым шижын шуктен. Юмым ойжо дене пойдаралтын да вара ӱшанжым мондем, тыгай еҥ-влакын сулыкыштым каса- раш ок лий, нуно уэш Юмын Эргым ыресеш сакен кертыт» (Евр. g_:4—б). Кунам чонетлан моткоч неле, Юмын ончылно чонетым поч: азапетлан Юмым вурсет але шке титакетлан кумылет волен? Волышо кумылан еҥым Юмо ок кудалте, тыят Юмым ит мондо, Тудо кеч-кунамат полшен шога.

Шуко ий ончыч ӱшанаш тӱҥалаш шонышо самырык ӱдыра- машым вашлийынам. Ондак тудо илышыште мурен-куштен весе- лан жапым эртараш шонен. Мый тудым поездышке шынден кол- тенам, вокзал гыч пӧртылмем годым, Юмо каласен, кунам Тудо ӱдырамашлан Шкеж деке лишемашыже йӧным пуа. Кунам мый икмыняр ий гыч саде ӱдырамашым вашлийынам, ужынам: еҥ- влак, тудын дене пайдаланен, веселитлен иленыт, а шкеже тудо моткоч пиалдыме ыле. Удырамаш Юмын поро кумылжым шижын шуктен огыл, умылыде, тудо Юмо деч кораҥын.

Юмо дене пырля илыш — кумыл нӧлтшӧ куан, мый тидын нерген возен ом мошто, тыге илаш тыйым улсам.

Сугыньышто чыла годым кузе ышташ манын ок ойлалт. Су- гыньышто улшо ойым илышыште тӱрлӧ саман годым моштен ку| чылташ кӱлеш. Тидым от ыште гын, сугынь кӱлдымӧ религийыпи ке веле савырна.

Ик кастене Пори олаште йӱшӧ еҥ мый дечем икмыняр мар- кым йодын. Оксам тудлан пуэн омыл: молан мыйын оксам дене денатуратам налын, шинчажым йомдарышаш. Кофе да булка дене сийлаш темленам, йӱшын пагарже кочкышым огыл, аракам веле йодын. Мый ола мучко пырля эрташ темленам. Тыгак ме ыштенна. Икмыняр жап гыч тудо шке кофем йӱаш йодын.

Йӱшӧ еҥлан оксам пуаш але уке Библийыште каласыме огыл, Господьын Шӱлышыжӧ шке кузе лияш туныкта.

Тошто Ушемысе тӱҥ заповедь-влакым шукташ куштылго огыл: «Колышт, Израиль: Господьна, Юмына мемнан икте. Уло шӱмет дене, уло чонет дене, уло кертмет дене Господьым, Юме- тым йӧрате» (Втор. 6:4—5). Еҥ-влак коклам тӧрлышӧ сугыньышто ойлалтеш: «Учым шукташ ит тырше, шке калыкетын эргышт- лан сырен ит кошт, воктенет улшым шке семынетак йӧрате. Мый Господь улам» (Лев. 19:18).

Кугыжан сугынь деч изиш ӱлнырак улшо лу сугынь кузе лий- мым рашрак умылтарат. Ты заповедь-влак нерген каласкалаш тӱҥалме деч ончыч теве мом палемдаш кӱлеш: нуно Тошто Ушем гыч лектын шогат да Юмын тӱняшке тошкалме годым айдемым тергат.

Ты лу сугынь айдемын уло илышыжым тӱҥ гычак авалта. Тиде заповедь-влак деч кораҥын, айдеме тукым мыняр ойгышко шуын, Иисус мыланна чыла тӧрлаташ полша. Сугыньлаште ча- рымаш веле огыл, каласымым утларак келгын умылаш кӱлеш. Икымше ден визымше сугыньышто мом ышташ каласыме, моло сугыньышто — мом ок лий.

«Мый тыйын Юмет, Господь улам, Мый тыйым Египет млан- де гыч луктынам, кул кугыжан гыч утаренам. Мыйын ончылнем тыйын тетла вес Юмо лийшаш огыл» (Исх. 20:2—3).

Чыла Юмын кидыште. Чын, йӧратымаш да илыш деч поро уке. Юмо мемнам илаш туныкта.

Юмо — лач тудо тӱняште эре улеш. Лач тудо гына «Мый улам» каласен кертеш. Йӧратымашым, чыным, илышым пагален, ме нигунамат огына йом. Юмо мемнан тӱҥ законна, политик кор- нына, озанлык программына, кучедалме йӧнна. Юмылан тау.

Айдеме Юмын кидыште. Тыге шотлена гын, ме Юмын калык- ше улына.

Кузе ме Юмын еҥже лийынна манын, каласкала сугынь: «Тудо мемнам кул кугыжан гыч, Египет гыч луктын» (Исх. 14:30). Юмо мемнам утарен. Сугыньым шуктен, ме эше Израильын гражданинже огына лий. У Ушемышке, Иисусын «тол мыйын почешем» шомакшым колмеке веле, пуренна. Лу сугыньыш- то кузе пычкемыш тӱняшке мӧҥгеш логалме деч эскералташ манын ойлалтеш.

Юмын еҥлан каҥашым пуышо ик Ача веле огыл. Еҥ-влакат ӱжащ тӧчат, сандене тӱняште пуламыр ок пыте. Еҥ-влак тӱняш- ^те мо уло чыла ушышт дене авалтен огыт керт, туге гынат каж- ^ие шке шонымашыжым весылан партий, ушем гоч шыҥдараш тырша. Юмым шотлыдымо айдеме шонен лукмо авторитетлан Ушана. Тыге тудо нигунам сайышке ок шу.

Айдеме тукымын шолдыргышо илыш кунжым вий дене тӧрла- ^тэщ тыршат. Илышыште осал койышым кепшылташ, иырля шот Дене илаш манын законым шонен луктыт. Ик тыгай закон тӱшка Демократийым ончыкта. Демократий годым тӱрлӧ семын шоны- ^о-влак шелалтыт, кугуракыштым сеҥыше-влак шогалтат. Ик ^Семьщже тиде сайла коеш, Юмын калыкше тидын дене келшен °к керт: кажне сайлыше сайлыме еҥ пелен, мом ышта кучем, ^тУдын верч мутым кучаш тӱҥалеш.

^ Осмо Пӧӱсти 40

Тиде тӱняште еҥ-влакын кучем шотыштым пагалыман, кунам тиде шот чын да йӧратымаш дене кылдалтын. Юмын мутшым колышташ кӱлеш тунамат, кунам еҥ-влак тидым ынешт ыште^ Тидын шумлык Иисусын шомакше ойла:

«Мый тыланда ойлем: осаллан ида торешлане. Пурла шӱрге- тым пелтат гын, вес могыржым тудлан савыре. Кӧ суд дене ты- лечет тувыретым налнеже, ӱмбал вургеметге пу. Кӧ тыйым ӧкы- меш пеленже ик корным нантайынеже, кок корным пеленже кай» (Мат. 5:39—41).

Язычник-влакын кучемышт нимучашдыме огыл. Иисус деке' чоя священник-влак йодаш толыныт: «кугыжалан (кесарьлан) йозакым пуаш лиеш мо?» Иисус оксам ончыкташ йодын. Оксаны те кугыжан чурийже лийын. Иисус тыге вашештен: «Тыгерак ку| гыжалан кугыжаным, Юмылан Юмыным пуыза» (Мат. 22:15—22) 1

Еврей священник-влак, вашмутым колын, мӧнтеш каеныт. Ну-1 но умыленыт да вара Иисусым, пуламырым тарватен манын, ти- такленыт. Кызытсе шоя еҥ-влак эшеат вожылдымо улыт: нуна Иисус вашмутыштыжо айдеме кул семын кугыжам колышташ ту^ ныкта маныт.

Мом ыштен кертын Израильыште Римысе кугыжа? Ну поген: налеш шке чурийжым сӱретлыман оксам. Шке кердыжым поген налеш. А мланде Юмын кидыште, айдеме Юмын кидыште. Айдеме Юмын тӱсшым налын, кугыжаным огыл.

Еҥ-влак вий дене веле огыл ваш пызыраш тыршат, тӱрлӧ йӧным сарӱзгар семын кучылтыт: оксам, шинчымашым, чурийым,| узак-авак койышым, модым, уланлыкым, политик да религий партийым, чоям, ондалчыкым, калык тӱшкам, искусствым, лите| ратурым да т. м. Молан айдеме весым кулышко савырынеже? Шкеже Юмын шомакшым ынеж колышт, а Господь айдемым пызыраш каласен огыл. Сандене айдеме кул тӱняште ила.

Тиде тӱнясе кучем шуко шӧрынан, Иисус мемнам проста илыш дене илаш эрыканым ыштен: «Нужна чонан-влак пиалан улыт—] нуно Юмын тӱняште коштыт». Иисус — утарыше. Библийыште тудо ятыр сай каҥашым пуа, кузе тӱҥалтышыште вуянче-влакым сорлыклаш. Мом ужнеже шке калыкше деч Кугыжа, Иисусын полышкалышышт колоссян-влаклан возеныт:

«Шкендан уда койышдам пытарыза: узыланымашым, яжар да лювык койышым, чон пижмашым, тидым Юмо чытен ок керт». ;

Египет гыч лекше Израиль калыкым Юмо шке вӱден: волгыдо: годым каваште корным ончыктен, йӱдым тул корным почын пуэн. Лекмеке Израиль калыкын ик корно, ик Юмо веле лийын. Кок тужем ий гыч Геннисарет теҥыз серыште Тудо калыклан Юмын тӱняште мо шерге манын умылтарен: «Шортшо-влак пиалай!

улыт — нуно лыпланат» (Мат. 5:4). Тудын кучемже изирак лиеш гын, тудо еҥ-влак семын каласа ыле: «Пиалдыме пиалдымак

улыт».

Чын палым муын огына мошто гын, Юмын ончыктымо млан- дышке кориына кужу лиеш. Чын да йӧратымаш деч кораҥаш мемнай мимо кумылаҥден ок керт. Ончо:

«Кавасе Тӱня пуйто пасушто шылтыме шӧртньӧ падыраш гай, тудым айдеме муын да шылтен. Куанымыж дене чыла погыжым ужален да ты пасум налеш». (Мат. 13—44).

ЛУ ГЫЧ КОКЫМШО СУГЫНЬ

«Мый дечем кугырак каваште уке, мландывалне уке, вӱдыш- тӧ уке, Весылан ит кумал: Мый тыйын Юмет улам, тыйын Гос] подьет. Ачат-ават мыйын ончылнем титакан улыт гын, кум-ныл тукымыштым каргем. Кӧ Мыйым йӧрата, тудын тӱжем тукымжы- лан cyan корным ыштем. (Исх. 20:4—6).

Иӧратымашым, чыным да илышым кагазеш сӱретлаш ок лий. Кажне илыш кечыштет нуным шуктен толын веле кертат. Юмо мыланна шке сынжым пуэн, тидым тый шижшаш улат.

Юмо шке сынжым айдемылан пуэн. Моисейын «Бытие» кни- ган 1-ше ужашыште Тудо каласен: «Айдемым (Адамым) шкенан сынаным ыштена: теҥызыште улшо коллан, кавасе кайыклан, вольыклан, мландылан, мландывалсе янлыклан тудо озада лийже».

Айдемым ыштымеке, Юмо тудым шке садышкыже пуртеи, сулыкышко пурымыжлан, айдемым Юмо уэш мланде ӱмбаке пӧр- тылтен.

Сулыкан айдемымат Юмо кудалтен огыл. Рай гыч поктен лук- меке, Юмо айдеме дене шке эргыж семын мутланен. (Иоан. 3:16). Колымекыже, айдеме ылыжын (Кол. 1:18). Юмо ик эрге нерген огыл, шуко эргыж нерген шона. Тудо шке икшывыжым чапландарынеже (Евр. 2:10). Шке калыкшылан Адамын райыште улшо власть деч утларак кучемым пуаш шона (Быт. 2:15). Юмын калыкше кӱшнӧ шогышаш.

Кугырак могай лийшаш? Ача тыгай еҥым поро чонаным, ян- дар шӱманым ужнеже. Тыгай лийшаш кугырак. Юмат тыгай сынан.

Юмо Иисусым шке кидыштыже кучен. Иисус чоныштыжо поро да чын лийын. Тудо тиде тӱняште шонымыж почеш ласкан илышаш ыле. Тыге гынат, тудым, йӧн лекмеке, вигак пуштыныт, осал пашам политик да религий оза-влак шуктеныт.

Политикыште да религийыште кугырак-влак незерым чытат, шке дечышт ушаным чытен огыт керт. Турок-влакын ойышт ты-

гайрак «Чыным ойлышым лу ола гыч поктат». Чын верч шо- гышо еҥым ты мут кумылаҥдышаш: «Кӧм чын верч поктат, тудо пиалан улеш — тудо Юмын тӱняште коштеш» (Мат. 5:10—16). Кокымшо сугынь кумирым ыш'таш ок кӱштӧ. Кызытсе илышыш-

тат кумир-влакым айдемылан тушкат. Бнблийыште «Уш вол- р_аПТме годым каласыме ой» уло, тушто янлыкын сӱретшым ку- чылтын вес янлык чылаштым кулышко савыраш тырша манын возымо. (Откр. 13:15—18). Телевидений мыйын шонымаште тиде корным уже тошка.

Техника сӱретым кучылтын вияҥеш, вес семынже тӱзланен ок керт. Сӱретым кудалташ гын, поэзий да музыка гына кодеш. Почеламут да сем дене илыш сылне огыл гынат, сымыстарыше кумылым почын пуаш лиеш. Давидын сем мурыжым тудын туш- манжат палат:

«Иза-шольо-влаклан пырля илыме деч поро уке! Тудым Ааро- нын пондашышкыже, вургемышкыже йоген волышо ӱй дене, Сион курык Ермон лупе дене таҥастараш лиеш. Тыгак илаш кӱш- тен Господь».

Христиан вераште шуко муро уло. Эн сай мурым черке шка- ланже налын.

Христиан верам эше книгашке вочшо религий маныт. Хрис- тиан-влак утым кутыраш огыт йӧрате, йылмыштым кучен моштаг.

«Айда-лийже Юмын лӱмжым от ойло: Тудын лӱмжым кӱлеи ок кӱл годым ойлыштшым Юмо шке ужеш».

Ӱшаныде, Юмылан ӱшанем манын ойлаш — Юмо ончылш сулыкышко пурымо дене иктак. Кугезе годсек еҥ-влак осал па шам ыштеныт, но кунам Юмын лӱм дене осал ышталтеш — тиде йырнык.

Кумшо сугыньым пудырташ огыл манын еврей-влак Юмын лӱмжым (еврейла «Иегова» але «Яхве») пелештенат огытыл, тй* дын олмеш нуно «ха-шем» («лӱм») але «адонай» («господь») веле маныныт. Нуно Инсусымат эре «тиде айдеме» веле маныт. Тиде чын койыш. Шала еҥ веле, палыде, куктыштеш. «Тек кажне еҥ утларак колыштеш да шагалрак ойла» (Иоан. 1:19).

Кунам ме Юмын ойжым, а кунам шонымынам ойлена, ойыр| кален мошташ кӱлеш (1 Кор. 7:10—12 да 7:40). Юмын ойжым чын каласышаш улына, шкенан мутнам Юмын шомакше манаш ок йӧрӧ. Тыглай художник вет шкенжын сӱретшым Пабло Пик- кассо сӱретлен манын возен шынден ок керт. Шке оетым Юмын шомакше манын иктажым ӱшандарен кертат, но Юмо тидым шке ужеш.

Юмын чын мутшо Юмо деч шкеж деч веле толеш. «Тиде ой Господь деч» манше пиямбар-влакымат Юмо ужеш да пера. Юмын ойыштыжо эре ала-мо у уло, ондалаш тыршыше пророк- влак калык вуйым веле аҥыртарат. Нунылан тӧрланаш да Юмо деке лишемаш кӱлеш манын огыт умыло.

Кунам Юмо Эдемын садвечыштыже улшо еҥ деке янлык ден кайык-влакым конден, тудо палынеже ыле могай лӱмым айдеме нунылан пуа (Быт. 2:19—20). Айдеме кызыт марте лӱмым пуэда. Иктаж мо у илышыште лектеш, еҥ тудлан лӱмым пуаш тырша. Лӱмым пуымаш кучемын ик шӧрынжӧ. Юмо чылалан оза улеш,] айдеме Тудлан лӱмым пуэн ок керт. Тудо шке лӱмжым каласа. 1

Юмым пачаш-пачаш манын тудын деке лишемаш ок лий. Чын- лан, йӧратымашлан да илышлан мелын лийын веле, Юмо деке

_шемаш лиеш. Тиде мландыште тыге веле пиалым муыт. Языч- ^м ._к._влакат Юмын мутшым умылен кертыт, ты шомакым шӱ- ^И ышкышт пуртат гын, Юмын еҥышт лийын кертыт. Кӧ шӱм по- чып Юмын ой дене толеш, тудо кычкырлыде еҥ-влакым Юмо де- /е савырен кертеш. Поро да йӧратымаш нигӧлан уто огыл, нигӧ iiyHbiM ок шӱкал. Поро декат еҥ-влак тӱрлӧ семын савырнат. jOmo шке семынже вашешта.

«Чынлан кӧра шыгыремдалтше-влак пиалан улыт, нуным Кавасе Кугыжаныш вуча. Кӧм Юмын верч поктат, те пиалан улыда, каваште тендам поро вуча. Те мландын куатше (шинчалже) улыда. Шинчал внйжым йомдара гын, мо дене тудым пӧртыл- таш? Вийдыме шинчалым лаканыш веле луктын кудалташ. Те тӱпяи волгыдыжо улыда. Курык ӱмбалысе олам тояш ок лий. Йӱлышӧ сортам ате йымаке огыл, уло пӧртым волгалтарыже ма- нын, кӱшкӧ шындат. Тендан поро пашам калык ужшо да Кавасе Ачалан кумалже манын, тек тендан тулда эре йӱла». (Мат. 5:10—16).

«Шуматкечым шарнен, тудлан кумал. Куд кечым пашам ьии те, шымше кечым Юмылан пӧлекле: тиде кечын тыят, эргычат! ӱдыретат, кулетат, кулын ватыжат, вольыкетат, пӧртыштет улшс уиатат пашам ыштышаш огыл. Куд кечыште Юмо кавам, млан дым, теҥызым, чыла чонаным да чондымым ыштен, шымше ке чын канен, Сандене Юмо шуматкечын канаш кӱштен». (Исх 20:8—11).

Еврей-влакын каныш кечышт шуматкече («шабат»). Ты кече тӱня шочмылан пӧлеклалтеш. Моисейын «Бытие» книгажын ту! ҥалтышыште шым кечыште тӱням ыштыме нерген ойлалтеш (Быт. 1:1—2:3). Умбакыже (Быт. 2:4) кудымшо кечыште шукты-1 мо паша нерген возымо.

Ме кызыт кудымшо кечыште илена. Юмо кызытат тый да мыйым тӧрлатен ышта. (Иоан. 5:17). Шуматкечын каныш толеш^: (Евр. 3:1—4:9), Юмын еҥышт канаш тӱҥалыт.

Юмо курымашлык, тудо ок вашталт, тӱня Юмын палемдыме жапыште вашталт толеш. Юмын ончыктымо пашажым нигӧ ча-1 реп ок сеҥе. Арняште тӱня ыштен шукталтшаш, тунам вара жап шогалеп1 (Откр. 10:6—7).

Лишыл Эрвел мландыште ончычат каныш дене паша шым кече коклаште алмашталтын. «Шавуа» («ария») еврей мут «шева» («шымыте») мут гыч лектеш.

Израиль калыклан, Египет гыч тарванен кайымыж годым,! Господь шуматкечым эртараш ешартыш кочкышым пуэн (Исх| 16:29). Тидын мӧҥгӧ Израиль калыклан шабат (каныш кече) зав кон дене пентыдемдалтын. Египет гыч тарвапымеке, 40 ий мӧнтӧ.1 Юмын ончыктымо мландышке пурымо деч ончыч, Моисейын Из-] раиль калык деке ойыштыжо шабат ден кул кугыжаныш (рабст-1 во) келшен огыт тол манын шомак уло (Втор. 1:1—33:29). Шаба-1 тым эртарымаш кул кугыжанышлан шочашыже ок пу манын! Моисей каласен.

Тошто сугынь пашам ыштыме шумлык моткоч чылажым шот _еНе каласен. Талукышто кум пайрем арня лийын, кажне шымше

шабат талук, кажне витлымше ий кугу пайрем ий семын эр-

таралтыныт.

Щабат годым мландым ӱден огытыл, мландыланат канаш кулеш да кӱсыным йодын огытыл. Шым ий эртымеке, кулышко 'ужалыме еҥымат колтеныт (Исх. 21:2). Кугу пайрем ийыште утларак прощений лийын. Ужален колтымо мландым уэш озаж- лан пӧртылтеныт. Исаия кугу пайрем (юбилей) ийым шушаш па- гыт семын ончен:

«Юмын Шӱлышыжӧ мыйын пелен, Господь мыйым йорло-вла- кын кумылыштым нӧлташ кӱштен, чонлан неле годым эмлаш колтен, кулышко логалшылан эрыкым ужаш полшаш каласен...» (Ис. 61:1—11).

Иисусын илышыштыже тиде ой шукталтын. Лука тыге каласкала:

«Шке кушмо верышкыже — Назаретышке толын, шуматке- чын синагогышко кумалаш пурен да лудаш шогалын. Тудлан пророк Исаиян книгажым пуэныт, тушто Тудо ты верым муын: «Юмын Шӱлышыжӧ мыйын пелен, Господь мыйым йорло-влакын кумылыштым нӧлташ кӱштен, чонлан неле годым эмлаш колтен, кулышко логалшылан эрыкым ужаш полшаш каласен...» Сина- гогышто тыршыше еҥлан книгам пӧртылтеи да шинчын. Чыланат тудын ӱмбаке онченыт. Тудо тунам каласен: таче ты возымо шукталтын. (Лук. 4:17—21).

Тошто Ушемысе Израиль Египетын кулжо гыч лектын. Иисус шке калыкшым тӱня мучко кугу пайрем ийым увертараш колта. Ласка кумылан, вияҥше У Ушемысе калык кумылаҥдарыше уве- рым пычкемыш кул тӱняшке кондышаш.

У Сугыньышто шабат шотлаш кӱлмӧ нерген ой уке. Рушарня- мат пайремлаш каласыме огыл. У Сугыньышто ик вере веле — (Деян. 20:7) Эфесыште рушарня годым погынымашым эртарыме нерген ойлалтеш. Иерусалимыште кушкын шогышо черкыште кече еда погыненыт.

Могай кечын канаш каласыме огыл гынат, каныш деч поена °^к лий. Каныш кече годым жапым Юмылан ойырыман. Юмылан келшыше паша кажныжын уло. Юмо ден коктын гына кодмо ^ап моткоч кӱлешан пагыт. Марк тидын нерген тыге каласкала: ^дУДо (Иисус) каласен: кайыза шып верышке да каныза» (Мар.

Христиан-влак тидым палат. Коктын але кумытын Юмылан .кумалаш погынат гын, Иисус пеленышт улеш (Мат. 18:20). Тыге Ногынен кумалме годым, мучаште киндым авызлат да аракам по- дылыт (Коринфян-влаклан каласыме икымше ой, 10—11-ше г л all ва-влак). Тошто Сугыньышто кумалме кинде шере лийшаш ма|1 нын каласыме. Левитын кокымшо главаште кузе шергом киндьц ышташ каласыме.

Чынжым гын, Тошто Сугыньышто каласыме кинде — Иисус Тнде киндым кочкын ме илена, черке тидын денак ила. Причас тий годым йӱаш пуымо ате нерген Тудо каласен: «Сулыкдам ка- сараш йоктарыме вӱрем улеш — йӱза чыла. Ачамын Кугыжаиыщ те пырля у аракам йӱмешке, тетла виноград гыч ыштыме кочы лемым йӱаш ом тӱҥал».

«Юмын пӱрымӧ мландыште ӱмырет кужу лийже манын, шке ачат дене аватым шотло» (Исх. 20:12).

Ты сугыньышто ача-авам шотлымо нерген ойлалтеш. Кунам еврей пӧртышкӧ уна пура, вате марийже деч йодеш: «Мо дене сийлем?»

Ешыште, ийготым ончен, ваш-ваш шотлат. Икшыве ача-аван шомакшым колыштшаш. Ача-ава ойым колыштын йоча тунемеш Икшыве кушкын шумеке, шоҥгемше ача-авам ончышаш.

Тошто Сугыньышто тӱҥ верыште еш улеш. Ача-ава йочам куштеныт. Шоҥгыеҥ-влакым икшывышт онченыт. Еш коклам тӧрлаш законым ыштыме.

Израильыште мер илыш ача-авам шотлымо дене кылдалтын. Авраамын Исаак эргыже шочын, Исаакын Иаков эргыже шочын, Иаковын латкок эрге шочын. Моисейын шочмыж деч ончыч ик- мыняр лу тукым лийын.

Израильын мер илышыжым патриархат маныт. Тукымлан оза пӧръеҥ-влак лийыныт. Тукымым да ийготым ончен, кугырак тӧра- лан шогалтыме. Шкеж нерген гына шонышо, Юмын кӱштымӧ почеш илыше вуйлатыше радамышке пурен кертын огыл.

Ача-ава шуко ыштеныт. Кызытсе семын шуко учреждений Израильыште тунам лийын огыл. Ача-ава чыла кӧргӧ пашам шке | ^тӧрленыт, полиций ден казамат лийын огытыл. Ача-аван шомакшым чыланат колыштшаш улыт ыле, Юмын пӱрымӧ почеш илаш ^тУныктымо ойыштым чылан шотленыт.

Айда-лийже илыше калыкым тӧрлаташ манын Юмо Авраамым ^колтен. Авраам тукым гыч лекше калыклан Юмо Авраамын уны- каже Израиль лӱмым пуэн. Калык Юмын кидыште лийын. Ку- ^ГЬ1>ка калыкшым Юмын Авраамым туныктымо ойжо почеш вуй- латен.

Синай курыкышто каласыме сугыньышто Израиль мланды- ®^алне кужу жап лиеш манын сӧрымӧ ой уло. Юмын ончыктымо ’^1андыщке пурымо деч ончычак, Израильлан тидым сӧрымӧ.

^Зраиль кугыжанышын мландыжым Юмын пуымо эл (земля

обетованная) маныт, Тошто Ушем годымак, ӱшаныше-влак весы ужыныт — кавасе Иерусалимым (Евр. 11:8—16).

Авраамлан сӧрымӧ ой Иисуслан шукталтын. Авраам семы Тудо суртшо гыч кайышаш ыле. У Ушемыште мландывалыс! ачам кавасе ача вашталта. Иисус шке еҥже-влакым туныкте] ойла: «Мландывалне ачам ида кычал, каваште веле Ачада: (Мат. 23:9). Юмын почеш илыше-влакым Тудо шке иза-шольы жо, ака-шӱжарже, шке аваже манеш (Мар. 3:33—35 да Мат 12:46—50).

У Сугыньыштат ача-авам шотлымо нерген ойлалтеш (Еф. 6:1): «Йоча-влак, ача-авадан Юмо почеш каласыме ойыштьп колыштса». Тӱҥалтыш годым ӱшаныше-влак шке погышты» апостол-влаклан пуэныт, нунышт черке пашалан погым колтены-п

«Апостол» мут «толшо» грек шомак гыч лектеш. Иисусын латкок тунемшыже деч поена тыгак Господьын моло еҥжымат маныт. Петр каласыме ойыштыжо шкенжым пастырь (тукымыш- то кугурак) манеш, тугеже тудын духовный икшывыже-влак улыт.

Ушанаш туныктышо еҥым духовный ача маныт (грекла «пр4 звитер»), Тукымышто кугуракше апостол-влак ыльыч, вес семын же У Ушемын патриархышт. Нуно шке икшывышт пелен иленьга нуным ончен, йоча-влак тунемыныт. (1 Кор. 4:16). Еҥыным он| чем, тудын семын ыштен веле, тунемаш лиеш. Шуко черкылан кугуракше Павыл лийын, тора корнылан кора чыла вуйлатыме пашам шке шуктен кертын огыл, сандене у черкым вуйлаташ¹ Писидийыште пресвитер-влакым шогалтеи (Деяи. 14—23). Павыл тидын нерген Юмылан пырля кумалме почеш Тит эргылан возаг «Пашам мучаш марте шукташ, олала еда пресвитер-влакым шо| галташ манын, мый тыйым Критыште коденам» (Тит 1:6).

«Наставник» мутат У Сугыньышто уло. Еврей-влаклан кала^ сыме ойышто колышо наставник-влакым шарнаш кӱштымӧ.

Кугурак-влак ӱшаныше-влаклан ваш полшен, келшен ила? шышт чаракым ыштышаш огытыл. Южо еҥым поро иза але шольо манаш лиеш, но тиде але нимомат ок ойло. Юмын суД' шым вучышаш улына (1 Кор. 4:5). Ушаныше-влакын кугуракыШ' тым тунам поро манаш лиеш, кунам нунын икшывышт уло.

Ача-ава ойым колыштде, туткарышке веле шуат. Тидын нерген шылтален Павел коринфян-влаклан воза:

«Уло чон дене йӧратыме йоча-влакем, вожылтарен огыл, шыЛ; талей тидым возем. Христос нерген туныктышыда ятыр уло, ача да шуко огыл: мый тендам Иисус Христосын мутшо дене шо чыктенам. Кузе мый Христосым шотлем, тугакынак мыйым шоТ лыза (1 Кор. 4:14—16).

Ушаныше-влак ача-авам шкаланышт ойырен налын огыт керЪ ача йоча-влак кокла гыч иктыжым шке олмешыже коден кертеич

Юмын кӱштымӧ почеш икшывыштым илаш туныктышо ача- чвам чапландарыман. Ача-ава шонтеммеке, икшыве нунылан полшышаш, сандене погынымаште ача-ава улына манын полы- шым йодын кычкырлыше шуко уло, кеч нуно ача-ава огытыл гынат. Тидын годым Тошто Сугыньышто улшо туныктымо ойым ушештараш лиеш.

«Шке ачатым, шке аватым шотло» ойым чын умылтараш гын, ятыр секте ден ушем окса укелан кӧра пытат ыле. Ача-авам ойырен налаш шонышо-влак дене кузе лияш, ойым Павыл Тимо- фейлан пуэн:

«Ойым каласе, жапыште да жапыште огыл ӱшандаре, вурсо, чаре, шылтале. Жап толын шуэш, тунам ушан, чын ойым колыш- таш огыт тӱҥал, йывылтыл ойлышым шке туныктышышт семын шотлаш тӱҥалыт (Тим. 4:2—3).

Вуйлатыше пашашке ондален шогалше-влак, нимо семынат, верышт гыч ынешт кай. Христиан вераштат тӱрлӧ ушем уло, нунын вуйлатышышт чоя дене кугураклан шогалынат. Лӱмлӧ ушем- влакын академический шымлымашышт уло. Мафий секта-влакы- нат пашашт тӱвыргӧ. Чояланыше вуйлатыше-влак оппозиций деч лӱдыт. Тиде ушемлаште ончыл верыште Христос огыл. Шкеныш- тым Христосын еҥже огыл, а вес семын — «лютеран», «кальвинист», «Иеговын свидетельже», «католик», «пятидесятник», «адвентист», «православный» улына маныт. Мыйын шонымаште, ик апостолский черке уло, католический, баптистский, лютеранский, армянский, православный, пятидесятнический черкылан шелме дене ом келше. (Кӧ Иисусым шке Господьшылан ок шотло, мут- лан, иеговист ден мусульман-влак мыйын иза-шольо огытыл). Тӱрлӧ секте Христосым огыл, шке ушемжым веле йӧрата да шотла.

Оппозиций шочмекат, нимо ок вашталт. Ушаныше, айдеме кокла гыч кугыракшым коден, Шнуй Шӱлыш деке лишемшаш. Духовный ача-авам эре шарнаш кӱлеш, ты еҥ-влак тӧра огыл, уло- калыкын шотлымо айдеме лийшаш улыт. «Кӧ курымешлан чапла- нынеже, чылаштлан кул лийшаш». Ушем тыглай организацийыш- ^те вуйлатышым куча, Юмын тӱняште черкым Христос вӱда.

Пушташ каласыме огыл (Исх. 20:13).

Тошто Ушемыште еҥ-влаклан ваш пушташ каласыме огыл. Тидын годымак законышто осал пашам ыштыше-влакым ушем, сулыкышко пурыде, пуштын кертеш манын каласыме. Тидым огеш ыште гын, шке Юмын ончылно титакаи лиеш. Израильлан кӱштымӧ: «Кӧргӧ гычет осалым поктен лук» (Втор. 13:1—5, Втор. 17:7, Втор. 19:11—13, Втор. 21:18—21).

Юмын ончылно сулыкан калыкым Господь ужеш да ӱчым шукта. Тыгай калыклан сарым, эпидемийым, амыргыше мландым да вӱдым, тиран-влакым мланде чытырналтмым колта.

Нагорный манме сугыньышто У Ушемын еҥыштлан Господь вес семын каласа:

«Кугезе годым каласымым те паледа: «пушташ каласыме огыл, пуштшо еҥ судитлалтеш». А Мый тыланда ойлем: арам иза-шольыжлан шыдешкыше судитлалтшаш, кӧ иза-шольыжлан «йырнык улат» манеш, кугу суд ончылно мутым кучышаш, а кӧ каласа «ушдымо», тудо тулеш когаргышаш».

Иза-шольым шагал ма, я чот йӧратыман, «ужмем ок шу» манын кошташ нигунам ок лий.

«Кӧ титакаи?» манын еҥ-влак йодыт. Иисус вес семын йодеш, йӱштӧ шӱман судья-влаклан сыра. Кунам иза але шольыч йоҥы- лыш ышта, тудын верч чонет коршта, але шке верчет сырет — шоналте.

Иза-шольычлан иканаште полшен да сырен от керт. Иӧраты- мет дене шылталенат кертат. Кугурак семын ойлымо годымет, тыйым я колыштыт, я тореш руат. Тыйымат, кулеш годым, шылта- лен кертыт. Вичкыж ий ӱмбалне икшывыжым ужын, ава ӧрт лекшаш гай кычкыра вет. Осал чонан-влак, шылталымылан шы- дешкеи веле огыл, ваштарешет кидым нӧлталын кертыт. Туге гынат иза-шольычым пыдал налме годым, тидат тыйым шогал- тышаш огыл. Тидлан кӧра, таҥымат йомдарем манын, лӱдман огыл, шот дене чын огеш иле гын, тудо йомшо еҥ.

Икмыняр ий ончыч мый Гетеборгышто ик палыме ешыште тийынам. Чеверласаш погынышо-влаклан, кайыме деч ончыч, ка- тасен коденам: те секта семын, моло деч ойырлаш тӱҥалында. Вара мый кудалынам. Пел ий гыч мылам нуно телефон дене йынтыртеныт да кужун таум ыштеныт. Но чылаж годым тыге сайын огеш лий. Южгунам осалым тыглай сеҥаш ок лий, христиан семын осал еҥ-шамыч дене келшаш ок лий. Ушаныше-влак кокла гыч осалым поктыман, уке гын уло ушем Юмо ончылно титакышке пура (1 Кор. 5:9—13).

Тушманым тушман семынак ончыман гынат, нунылан осалым щоныман огыл (Мат. 5:38—48):

«Каласымым колында: «Шинча верч шинча, пӱй верч пӱй». А Мый тыланда ойлем: осаллан тореш ида лий.

Каласымым колында: «воктенет улшым йӧрате, тушманетым ужмышудымо лий». А Мый тыланда ойлем: тушмандамат йӧра- тыза, тыланда осалым шонышым благословитлыза, тендам шы- гыремдыше-влак верч кумалза, Кавасе Ачадан эргыже лийза: Тудо вет Шке кавасе кечыжлан поро ден осал еҥымат ырыкташ кӱшта, поро ден осал еҥлан йӱрым пуа. Тендам йӧратыше еҥым веле йӧратеда гын, могай тыланда cyan? Шкендам иза-шольыла веле поро кумылда гын, молан тыште ӧраш? Тыгак огыл мо язычник-влакат ыштат? Кавасе Ачада гай чыла шотыштат лийза».

Тошто Ушемыште шучко пашам веле преступлений маиыныт. У Ушемыште йӧратымаш — тӱҥ оза, тудо вес семын ойла.

Сулыкышко пурышо еҥлан Юмын каласымыж почеш шылта- лыме ойнамат йӧратен каласена. Ушаныше-влак титакан еҥ дене мутланаш огыт тӱҥал. Иктеш причастийым огыт эртаре.

Калыкишм виеш ыштыкташ Господь шке ок пу. Арам титак- лыме, нелыш логалше верч Юмо шке ӱчым шукта. Айдемылан шканже ӱчым шукташ тыршыман огыл. Шыгыремдыше-влак деч кораҥын каяш гын, сайлан толеш. Юмын Тӱняште осал огыл, поро озалана, сандене тушман дене вийым пыштен кучедалман огыл. Мутат уке, Юмын калыкше несправедливость дене келшен ок керт, ӧкымеш нигӧ осалым, лач огылым ыштыктен ок сеҥе. «йӧратем, лач ыштен ме чыла йӧндарен кертына. Сеҥыше еҥын корныжо тыгай — йӧратен, лач ыштен ила. Осал еҥ-влак йӧсым ыштат гын, Юмо благословенийже дене пыдал налеш» (Деян. 3:26).

Военно-политический кугыжаныш-влак шке еҥыштым сарыште кучедалаш, моло йӧрдымӧ пашам ӧкымеш шуктыктат. Тидын голым мыланна еҥын титакшым шке ӱмбакына налаш огеш кӱл. ’^е Демократ-влак огынал, Иисусын лӱмжӧ, Иисусын вӱржӧ дене ^ме порым ышташ гына сӧренна: «Шукышт пеленат осалым шук- таш ит кай» (Исх. 23:2). Ушанаш тӱҥалме деч ончыч иктаж-мо

дене кылдалтынат гын, кузе эрнаш манын Юмын каласымыжым! вучо. Шарнен лий: тек тыйын ӱмырет лугыч лиеш, но еҥым пущ|1 таш тӧчыметлан колаш шуат гын — сай огыл: кердым кидышкУ иалше, керде деч вет кола. Ешараш лиеш: военно-политический I ушем дене кучедалаш ок кӱл: тиде мемнан сомылна огыл.

Кӧ сарыште кучедалеш, тудын чонжо тургыжлана: тушмам! могырыштат вет Юмын ончылно иза-шольо улшо еҥ лийын керЦ теш. Сандене тиде туткар годым ончычак ваш-ваш пуштын кер| тына манын прощенийым йодаш кӱлеш. Но кӱлеш ок кӱл годым' тӱрлӧ вере нерым шӱшман огыл.

Кунам те йоҥылышым ыштеда манын шижыда, мутлан, судья лийын арамеш еҥым титаклен судитледа, паша гыч каеда гын! саеш толеш. Иисус Господь улеш. Иисус шке тушманжым улныкЯ тарен, тый осал кондышо еҥ лийшаш отыл.

Военно-политический кугыжан-влак шкешт сарым огыт йӧра! те. Но пошкудо элышт дене иктаж-мо верч ӱчашен сӧй марте шуыт. Иканаште осал чарыде, парымым пӧртылтыде тыныслы! кышке шуаш ок лий. Тыгай тынысышке шумо огыл да шуаш ок лий: ик колышымат пӧртылтен от керт. Кӧ прощенийым пуэн кер теш ыле гын — колен, прощенийым йодаш вараш кодмо. Тыныс- лыкым жаплан сӧйым чарныме жап манаш веле лиеш: кыралтше, сеҥалтше эл сеныше ончылно ӧкымеш веле вуйжым сава.

Христос Юмын кугыжанышыже пелен чынжымак мыланна тынысым сӧра. Юмо сулыкнам касарен сеҥа. «Тынысым конды- шо-влак пиалан улыт — нуным Юмын эргышт манаш тӱҥалыт» (Мат. 5:9). Тыныслыкым Юмо дене пеҥгыдемден, сандене воктенет улшым шыгыремдаш ит тӱҥал, воктенет улшо тыйын вашта- реш ик мутымат ок пелеште. Тудо тыйын ӱмбакет кержалтеш гын, тый тавадаҥ шогалшаш отыл, Юмо иже тыйым арала да титаканлан ӱчым шукта. Тый молитве дене Юмо деч полышым йод (Мат. 5:39—44).

Яжарланаш каласыме огыл (Исх. 20:14).

Мужыраҥме деч вара узак-авак семын илаш тӱҥалыт. Моисейын икымше книгаштыже (Быт. 24) тыгай мужыраҥмашым Юмо пӱрен манын ойлалтеш. Мучаште тыге каласыме:

«Кас лишемме годым Исаак пасушко яндар южышто шонал- таш лектын, шинчажым почын да ужын: верблюд-влак эртат. Верблюд ӱмбалне шинчыше Ревекка Исаакым ужын да мланды- ваке волен. Ко тиде еҥ мемнан ваштареш толеш? — манын кул деч йодын. Тиде мыйын озам, — манын кул. Удырамаш леведы- шым налын, леведалтын. Сарра лӱман аважын илыме верышке Ревеккам пуртен, ватыжым ыштен да йӧратен шынден».

Мужыраҥме годым нимогай йӱлам шукташ ок кӱл, ушныме- ке, иктажын колымыж марте, ойырлаш ок лий. Мыняр вате дене илаш нигӧ тӧрлен огыл, шуко вате дене илыше, ӱдырамашыже- влакымат вес мэрий деч эскерышаш огыл. Вате ик марий дене тудын колымешкыже илышаш. Пӧръеҥ-влак, тӱшкан, кӱтӱ семын вате-влак дене илышаш огытыл. Тошто Ушем годым кугы- жа-влакын шуко вате лийшаш огыл ыле. Шке пастырже-влак — Тит ден Тимофейлан, черкыште ыштыше-влаклан тыгакынак ышташ Павыл кӱштен (Тит. 1:6, 1 Тим. 3:2, 1 Тим. 3:12).

Мужыраҥме деч ончыч ӱдыр ден рвезе пырля возын малы- ^шащ огытыл ыле, марий-ватыла илаш тӱҥалмеке, нуно ушнышы- ла шотлалтыт ыле.

Мужыраҥме законым пудыртымым яжарланымаш маныт. "Жар койышлан ӱчӧ шукталтын: «Мариян вате пӧръеҥ пелен ло- ^галын гын, коктынат колышаш улыт — пӧръеҥжат, ӱдырамашы- ^>Кат, тыгерак Израиль деч осалым поктыман» (Втор. 22:22). Оръ- ^ЈгГ Удырвуян марлан толын огыл гын, тудым кӱым кышкен пуш- теныт (Втор. 22:13—22).

_Рп Яжар койыш дене айдеме таҥ-влакым муаш шона. Сотана по- ӓа" ^каен, тудо чын келшымаш деч ӧрдыжкӧ веле шуэш. Узак- aioia илен, келшымашым але йӧратымашым муаш ок лий.

⁵ °«мо Поусти ас

Моисейын законжо-влак Кавасе Юмын нравственный нормы! жым огыт вашталте. Ты норма-влак кӱкшырак улыт. Нагорный манме сугыньышто пӧръеҥлан каласыме:

«Те паледа мом ойлымо кугезе годым: яжарланаш каласыме огыл. Мый тыланда ойлем, ӱдырамаш пелен возын малаш шо| нышо, чонжо дене яжар. Пурла шинчат тыйым алгаштара гын* кӱрын луктын кудалте тудым, уло кап-кылет тулеш когаргымё олмеш, тек ик йыжыҥет пыта».

Текстыште «ӱдырамаш» мутым «вате» семын умылаш кӱлещ] Кунам еврей ӱдырамаш тукым нерген возен гын, ӱдыр-влак му| тым кучылтын: «Сионын ӱдыржӧ», «Иерусалимын ӱдыржӧ-влак»! Пӧръеҥ ӱдыр пелен лийнеже гын, тидым яжар койыш манаш ок лий. Удырым ончен алгыжымаш — яжарланымаш огыл:

«йорга деч шекланаш, кажнылан ватан, кажнылан мариян лийман». (1 Кор. 7:2).

Тошто Ушемыште, яжар койышлан кӧра, ойырлаш лиеш мо манын ойлалтын огыл. Иктыж колымеке, мужыр ойырлен. У Ушемыште, яжарланымылан кӧра, вате-марий ойырленыт. Нуно узак-авак семын малат гынат, тиде еш огыл. Сӧрасаш ок лий! Шот дене илыше ешыште веле икшыве-влаклан сай. Яжар ко! йыш — кугу сулык. Сурт кӧргыштӧ йорга дене илат гын, илыш нерген огыт шоно, йоча-влак кугуракын ойыштым колыштын илышлан огыт тунем. Яжарланымаш годым таҥ семын келшен илыме койышат пыта.

Кунам вате-марий кокла гыч иктыже ӱшаныше огыл гын, У Сугынь тыге кӱшта: «Мужыраҥме малымверым йытыран, амыр* тыде, кучыза».

Мужыраҥме годым койыш келшен ок тол манмым, мо дене шӱмаҥмашым ончыман огыл.

«Ко ватым налеш да марийже лиеш, но чонжо ватыж деке ок пиж, тидлан кӧра ойыра, суртшо гыч луктын колта, тудо лектеш да весылан марлан кая. Но вес марийжат тудын деке кумылан ок лий, ойыра да мӧҥгыж гыч луктын колта але ӱмыржӧ лугыч лиеш. Икымше пелашыже уэш тудын дене ушнен ок керт — тиде Юмын ончылно йырнык лиеш». (Моис. 24:1—4).

Иисусат тидын шумлык фарисей-влак дене мутланен. Фарисей-влак йодыныт: «Могай амал дене вате деч ойырлаш лиеш». Иисус вашештен: «Каласыме: кӧ ойырлаш шона тек ойырла. А Мый тыланда каласем: яжар койыш деч моло амаллан кӧра ойырла гын, ватыжлан йорга лияш полша, кӧ ойырлышо дене ушна гын, тудо яжарлана».

Иисусын вашмутым колын, еҥ-влак пӧръеҥлан йӧршеш ватыМ налаш ок кӱл манын шонаш тӱҥалыныт (Мат. 5:31—32, Мат.-; 19:3—12). Но Иисус тиде эше утларак уда лиеш манын ешара: 1 «Чылаже тиде ойышто каласыме огыл, но кӧ умыла гын: ава

"пгӧ гыч вуско шочшо уло, еҥ вускемдымат уло, Кавасе Кугы- ^К°- п тан йӧршӧ лиеш шкеныштым шке вускымым ыштышат уло». '^к“ тыглай сомылым тунам ышташ куштылго, кунам паша негыз- IIIьгм тӱҥалтыш годымак чын пыштыме.

” Черке мужыраҥмым менчайыме да сӱан дене кылда, южгу- намже менчаялтше-влак ушнен иленыт. Поп-влак Библий гыч (Быт. 2:20—25) шомакым кучылтын, пӧръеҥ ден ӱдырамашым ушат. Павыл вес семынрак ойла: «Кӧ яжар ӱдырамаш дене мала тудат тугаяк лиеш».

Сӱан да менчайымаш мужыраҥмым закон почеш ок пенты- демде, обществыште палыме айдеме тыгеракын пелашыжым му- мо да еш илышым тӱҥалмыж нерген веле увертара: толза да пе- ленна куаныза.

Касвел ӱдырамаш-влакым черкын мужыраҥме шотышто ой- жат локтылын. Шӱмлан келшыдыме ӱдырамаш дене закон почеш мужыраҥ илен, пӧръеҥ пелашыжым ватыж семын ок жапле. Орлыкан ӱдырамаш пиалжым пашаште, образованийым налын кычалшаш. Но тыштат кумылым нӧлтышӧ илышым ок му, чонжо коршта, икшывыж-влак шомакым огыт колышт, азам кудалтен сулыкышко пура.

Финляндийыште законодатель-влак путлызышко савырнаш тӱ- ҥалыныт, нуно, яжарланымылан кӧра, ойырлаш шонышо-влаклан сӧрасашышт куд тылзе жапым иалемденыт. Яжарлан кӧра ойыр- лымым чараш ок лий, уке гын, титакдыме еҥым, ӧкымеш вате- марийлан кучен, сулыкышко веле пуртет. Кызытсе эл-влак Юмын Тӱня дене утыр чояланен кучедалыт.

Касвел черкын этикыжым почеш кодшо кугыжанышкат, мут- лан, Мозамбикышкат шукташ тыршеныт. Кунам верысе пӧръеҥ христиан верам кучаш тӱҥалын, икте деч моло ватыжым поктен колташ кӱштеныт. А вет Библийыште каласыме: Юмылан ойыр- лымащ ок келше. Тыге нуно ыштат гын, теологийым йӧратымаш Деч ончыко шындат. Кушко шуыт ойырен колтымо ӱдырамаш- шамыч — чылалан раш вет. Тыге гынат, мый тыгай сӱретым Финляндийыштат ужынам. Тыгай теологий йӧратымаш ваштареш ^веле огыл, тудо Юмын ойжыланат туиынь: «Яжар койыш деч ^м°ло амаллан кӧра ойырла гын, ватыжлан йорга лияш полша».

Вате-марийла ушнен илымаш, айдемын уш-акылжым ваштал- ^Та-_и Коктын икте семын шонаш тӱҥалыт. Ойгым, куаным лош пайлат. Кунам яжарланымылан кӧра, тыге выче-выче илыме ко- иыщ пыта гын, кажныже шкенжым ондалалтшылан шотла.

Исаак ден Ревеккан ушнымышт нерген лудын, шке мужыраҥ- ^Ь!ет пиалан мо манын шонкален кертат. Моисейын «Бытие» кни- ^гащ_Тыже (24-ше глава) тидын нерген раш ойлалтеш. Оръеҥым °^иЬ1рымет годым, теле вургемым налме деч шукырак шонкалы- Ман. Мужыраҥаш шонет гын, теве тидым шотыш налман:

1. Коктынат Господьлан Иисусым шотлат.

2. Шке кумылышт нерген Юмылан каласат.

3. Удыр ден каче але нунын путлызышт огыл, Юмо гына к дене ушнышашым ончыкта.

4. Юмылан таум ыштат.

5. Кӧлан оръеҥышт нерген увертараш кӱлеш, тудлан калг сат.

6. Ачашт-авашт деч таҥышт келша мо манын йодыт.

7. Качын суртыштыжо пырля илаш тӱҥалыт.

Сайын илаш тӱҥалыт гынат, порышко шуыныт манаш ок ли! Варажым йӧратымаш лийшаш. Изи пашадар, кочкыш ма нужнг рак — чыла йӧратымаш тӧрлатен кертеш. Кунам паренте когар ген, икшыве-влак шортыт, пелаш паша гыч толын, лавыран ке! дене холодильник деке эрта — йӧратымаш гына сӧрастарен кер теш. Узак-авак койыш йӧратымашым вашталтен ок сеҥе.

Библийыште вате-марийла илыме шотым ӱшаныше еҥлан ве ле каласыме. Язычник-влак, Иисусым вашлиймышт деч ондак| кузе лийын, туге илат.

Иерусалимыште фарисей-влак Иисус деке марийже деч шолы; шатайыше ӱдырамашым кучен конденыт. Удырамашым кӱ дене кырен огытыл. Иисус деч шонымыжым йодыныт. Кунам Иису< ӱдырамаш дене коктын веле кодын, Тудо йодын: «Удырамаш, кушто тыйым титаклыше-влак? Нигӧ тыйым титаклен огыл?! Удырамаш вашештен: «Нигӧ Господь». Тунам Иисус каласен «Мыят тылат ом сыре, кай, тетла сулыкышко ит пуро».

Кузе ӱдырамаш умбакыже сулык деч поена илышаш маньн йодшо фарисей-влак пеленышт лийын огыл. Пӧржӧ марий дене илышаш, але шке марийже деке пӧртылшаш, але йӧршеш шке] илышаш — тиде фарисей-влаклан керек лийын. Нуно ӱдырама шым пытараш веле шоненыт. А кунам Иисус пеленна, тиды] ышташ пӱралтын огыл. Вара фарисей-влакым ужмеке, каласен «Мый тӱнян волгыдыжо улам: кӧ почешем кая, пычкемышт| кошташ ок тӱҥал, волгыдо тӱняште лиеш» (Иоан. 8:1—12).

Шолышташ каласыме огыл (Исх. 2Л:15).

Кызыт мартеат ик государствах Тошто Сугыньышто улшо социальный программа деч сайжым муын огыл. Мландым тукым еда чын пайленыт. Ик тӱшка айдеме кидышке мланде курымеш- лан вончен кертын огыл, ужалымекат, мландым кажне витле ийыште тошто озалан пӧртылтеныт. Сандене, мутлан, галилейысе плотник Иосифын Вифлеемыште, Иудейыште мландыже ыле, вет тудо Иуда тукым гыч лийын. Кӱсынымат кажне шым ийыште проститленыт. Незерлан оксам кӱсын пуаш, закон каласен. Киндым погымо годым, ик ужашыжым йодын толшо ден кӱчызылан кодымо (Лев. 19:9—18). Полышым налме мӧҥгат, пошкудо йол ӱмбаке шогалын кертын огыл гын, сугынь тыге кӱштен: «Иза- Шольыч незер, йорло лиеш, тудлан эҥертыш лий, кеч тудо толшо улеш» (Лев. 25:35).

Язычник-влак семын ятыр койышым шолыштмаш манын огы- тыл. «Кунам пошкудетын виноградникышкыже пурет, шерет тем- меш саскам коч, атышке ит пыште. Кунам пошкудо кинде па- сушко пурет, кидет ден шурно вуйым кӱр, сорла дене ит тӱред» (Втор; 23:24—25). Погышо да сонарзе-влак Юмын мланДе гыч шочшо саскам поген, Юмын мландывалне улшо янлыкым кучен кертыт.

Еврей-влак коклаште плен лекташ, шолышташ огеш кӱл ыле. Тидын нерген Рӱдӧ Европысо еврей-влакын мыскара мутышто каласыме: синагогышко айдеме толын да раввинлан мемнан кок- ^Ла:' гыч икте шужен колен манын каласен. Толшо тыгай туткар ^к°клаштышт лийын манын ӧпкелен. Чын огыл, вашештен рав- ^Би». Тудо вет мучаш марте погынымашке коштын да нимом.ой- ^Леи огыл. Кугешныме койышыжлан кӧра, а полышым вучен шук- ^тыдымыжлан огыл, колен.

Шолыштмылан ӱчӧ шукталтын. Шолыштмым кугу сулык ма- J^b,H Шотлымо огыл. (Кунам еҥым шолыштыныт да кул семын УЖаленыт; заложник семын поген нагггаеныт, тунам тыге ышты- ^JJbiM колаш судитленыт). У Сугыньыштат шолыштмылан кӧра

таҥ-влак еш гыч поктен лукташак кӱлеш манын каласыме огыл.Я Ондак, молан тыгай йырнык пашам ыштыме манын, терген лек- таш кӱлеш. Можыч христиан ушем, мом кӱштымым шке шуктен I ок шого. Кӱлеш годым йоҥылышым ыштыше еҥлан полшыман, 1 шолыштшо, опкын, йӱшӧ, шояче еҥ-влак Юмын Тӱняшкыже огыт шу (1 Кор. 6:9—11, Прит. 6:30).

Кӧ воктене улшо еҥлан полшен, кумалын, пӱтым кучен, ту- fl дым еврей-влак праведник семын ужыныт, еврей йылмыште тиде мут денак благотворительностьым манаш тӱҥалыныт. У Сугы- 1 ньышто «дикеосюп» грек мутат тидым ончыкташ тӱҥалын:

«Поро пашам, еҥ ужышт манын ида ыште: Кавасе Ача деч порым тунам ида вучо. Кунам порым ыштет, ондалче-влак семын, нуиым моктышт манын, ит кычкыре. Чын каласем тыланда: нуно шкаланышт муыт. Кунам порым ыштет, мом пурла кидет ышта, тек шола кидет ынже пале. Кунам поро пашам шып ыштет, тыйын Ачат, чылан ужышт манын, порым да суапым пуа. Кунам кумалат... Кунам пӱтым кучет...

Мландывалне поянлыкым ида пого: когарше ден рӱдаҥше пы-1 тарат, ирен пурен, шолыштшо-влак солалтен каят. Каваште поянлыкым шкаланда погыза: когарше ден рӱдаҥше огыт пытаре, шолыштшо-влак, ирен пурен, солалтен огыт кай. Кушто тендан поянлыкда, туштак шӱмда». (Иисус ха — Машиах. Нагорный сугынь, Мат. 6:1—21).

Иисус милостыньым уло погын ужашыж гыч шотлен. Пытар- тыш кумыржым пуышо нужна ӱдырамаш 100 процент погыжым пуэн, таможник Саккеус 50 процентым, фарисей-влак тмин ден мята дене 10 процентым пуэныт. Курым тӱҥалтыште руш граф Пашкович уло погыжым пуэн. Лев Толстойын возымыжым савык- тен луктын: чын ыштен, 1917 ийыште садиктак чыла йомдара ыле.

Воктене улшылан полшымо шумлык сугыньым шукташ милостыня дене серлагаш ок лий. У Ушемыште еҥ-влак ваш йӧраты- шаш улыт, тидым, жапын-жапын йорло-влаклан полшаш манын, кумыр оксам кышкен веле ышташ ок йӧрӧ.

Луымшо ужашым Тошто Ушемыште шотленыт. Храм-влаклан парыш гыч луымшо ужашым пуэныт. У Ушемыште черкылан налогам тӱлаш каласыме огыл. Милостыня дене черке налог чы- лажым шылтат веле. Христиан озанлык нерген тетла нимом от пале гын, черке тыйымат ондален. Озанлык паша вес семын шукталтеш. Икмыняр ий ончыч Керчь оласе судоверфьыште тыршыше шофер теве мом каласкален ыле: «Мый шкеже Юмылан ом ӱшане, мыйын йолташем ӱшана. Икана тудын машина- жын орваже пудештын, машина кумыкталтын. Тидлан лийын, тудым кум ийлан шынденыт. Кунам тудо пӧртылын, Юмылан ушаныше таҥже-влак погынепыт да у пӧртым чоҥен пуэныт. Кок

_арняште уло Украина гыч кок тӱжем паре ӱшаныше погымен. 0_Олташем гай ӱшаныше-влаклан илаш лиеш, мемнан гайлан _куштылгыжак огыл».

Me Финляндийыште улан государствыште илена да налогым тӱлена гынат, ваш-ваш таҥла полшыде ок лий. ^j Щолыштын илен, озанлыкым кучаш ок лий. Айдеме шурным мландышке ӱден, вара озым лекмым вучен, пырче кушкын шу- мым вучен, уржа-сорлам тӱҥалын. У Ушемын еҥышт Юмын мут- _шым тӱня мучко шарат:

«Шке поянлыкдам каваште погыза: когарше дене рӱдаҥше огыт пытаре, шолыштшо-влак, ирен пурен, солалтен огыт кай. Кушто тендан поянлыкда, тушто шӱмда».

Уло кап-кыллан волгыдыжо—шинча. Шинчат йытыра лиеш, уло _кап-кылетлан волгыдо лиеш, шинчат начарештеш, уло кап-кы- летлан иычкемыш лиеш. Тыгерак, тыйын кӧргыштет волгыдо тул- _Жо пычкемыш гын, то чын пычкемышыже мо тыгай?

Кок озан еҥ лияш ок лий: иктыжым йӧраташ, весыжым чы- тен от керт лият, але иктыжлан кумылын пашам ыштет, але ве- сыжлан айда-лийже шукташ тӱҥалат. Иканаште Юмылан да по- янлыклан служитлен огыда керт. Сандене ойлем тыланда: мом кочкаш-йӱаш манын, ӱмбаке могай вургемым чияш манын ида азаплане. Шӱм-чон кочкыш деч, кап-кыл вургем деч кугурак. Кавасе кайык-влакым ончалза: нуно огыт ӱдӧ, огыт тӱред, кла- тышке огыт опто, нуным Кавасе тендан Ачада пукша. Теже ну- нын деч сайрак огыл мо улыда? Да кӧ, азапланен, капшым кеч шеч наре куштен кертеш. А мом те вургем верч колянеда? Он- чздза, кузе кушкыт пасу пеледыш-влак: огыт азаплане, огыт ку, тидын годымак чапыште улмыж годым Соломон кугыжат тыге чиен огыл. Пеледыш таче уло, эрла коҥгашке кудалтат, Юмо тудымат тыге чикта гын, тендамат огеш мондо. Тыгерак, азапланен, ида йод: «Мом кочкаш?», «Мом йӱаш?», «Мом чияш?». Тыге язычник-влак веле колянен кертыт, Кавасе тендан Ачада чыла тиде кӱлеш манын пала. Юмын Кугыжанышым, Тудын чынжым кычалза, моло чыла тендан лиеш.

Тыгерак эрласе кече нерген ида тургыжлане, эрласе кече ^шкежат ончыкта, кечаш паша ситышын уло.

(Нагорный сугынь. Мат. 6:2—31).

Юмо киндым арам огеш пу. Ала-мо виса тыршаш кӱлеш. ушй тидын дене келшем, лач тидын нерген ойлалтеш Нагорный ^анме сугыньышто. Юмо верч улат — Тудо тылат порым пуа.

Укышт поянлык верч гына тыршеныт, а Юмо деч порым ву-

^ченыт.

«У ^^еРУ^салимыште у черкыште вес озанлык йӧным кучылтыныт.

^аныше-влак пырля иленыт, погыштат пквереш лийын, мо * ^Ь11итым ужаленыт да укем ончен пайленыт. Кече еда черкыште

пырля погынен кумалыныт, Юмым моктен, шӱм-чон куан дене, авызленыт». (Деян. 2:44—47). Нунын коклаште ик нужна еҥат лийын огыл (Деян. 4:32—37).

Иерусалимысе черке Юмын кӱштымыж почеш озанлык пашам вӱден. Кече еда погынаш кугу роскот кӱлын, но ончыкыжым илен лекташ апостол-влак нуным пырля поген туныктеныт. Ky-i нам Юмын еҥ-влакым покташ тӱҥалыныт, нуно Иерусалим гыч, чыла погыштым кышкен коден, куржыныт. Вара нуно икмыняр жап кучен коштыныт, тунам нунылан Ахаий кундемыште (кызытсе Грецийын ик ужашыже), Македонийыште илыше иза-шся льышт полшеныт (Рим. 25:28). 70-шо ийыште Иерусалим олам шалатеныт, тунам ӱшаныше-влак уло тӱня мучко шаланен пыте- ныт ыле.

У Сугыньышто кулым кучышо государствыште (рабовладельческое общество) илыше-влаклан ятыр мут уло. Колосс олаште илыше христиан ден оза-влаклан Павыл кулым шкендан семын жаплаш кӱлеш манын каласен (Кол. 4:1). Оза яндар шы- лым кочкын гын, кулжат тудымак кочшаш, оза «Мерседес» машина дене кудалыштеш гын, кулат кудалыштшаш — тыге ойлен Павыл. Касзел поян христиан обществыште вашталтышым огыт йӧрате. Нуно, Юмын ойжым колыштде, суртыштышт ятыр поян- лыкым погеныт да йомдараш лӱдыт. Вес семынже гын, поянлык- лан кӧра обществыште тура вашталт'ыш лийыт. Израильыште Иоанн креститель годым лач тыгай пагыт ыле, Иисусын толмы- жым увертарыше Иоанн, мер илышыште лач ышташ ӱжын:

«Мом мыланна ышташ манын калык тудын деч йодын. Тудо вашештен: кӧн кок вургемже уло — йорлылан пу, кӧн кочкаш- йӱаш уло — тыгакак ыште». ■]

«Воктенет улшо нерген ит шойышт» (Исх. 20:16).

Тошто Ушем годсо Израиль правовой кугыжаныш лийын, ти- такан еҥын титакшым суд деч ончыч кычал муман ыле. Кокыт деч шагал огыл свидетель лийшаш ыле. Свидетель шоя ойлен гын тудым титакан семын мутым кучыктеныт.

Свидетель чыла шке шинчаж дене ужшаш. Мемнам ынде ик- таж-мо але иктаж-кӧ нерген манеш-манешлан ӱшанен каласаш йодыт. Билл Грэмэ, ӱшанаш тӱҥалше финн мурызо Катри-Хеле- на, Попьелучко бачышка нерген мом ойлат, ме колынна. Но свидетель семын чыным ме каласен огына керт. Маиеш-манешым поген коштшо-влак ӱҥышӧ семын койыт, но нунын деч шекланы- ман — вет палыдыме еҥымат титаклаш нуно ямде улыт.

Иза-шольыч воктенет улшо нерген осалым ойла гын, когы- ныыштым ушен, тидын нерген мутланаш кӱлеш. Мом палымыштым тек почын каласат, иза-шольо коклаште нимом шылтыман огыл.

Оза-влак шылталымым чытен огыт керт — тидын дене сулыкышко пурат. Икмыняр религиозный ушем шке еҥыштлан самым ойлаш, поснак вуйлатыше-влакым мокташ веле кӱштат, Гыгеракын ты организаций ваш-ваш йывылтыл ондалыше уше- мышке веле савырна. Сугыньышто каласыме: «Воктенет улшым арам ит титакле, шоям ит ойло». Иывылтылмаш шоя дене иктак. Ваш чоным почын илен веле, келшымаш шочеш. Чын деч поена чӧратымаш уке. Нагорный манме сугыньышто Иисус тушман дене ^УД деч ончычак сӧрасаш туныкта. (Мат. 5:25). Тидын годым свидетельыи каласымыже ок кӱл лиеш.

Нагорный сугыньышто Иисус суд нерген кумданрак ойла:

«Ида тӧрлӧ да ода лий судитлыме, могай суд дене судитледа, ^тУгай денак судитлыме лийыда, могай виса дене виседа, тылан- Дат тугай денак висаш тӱҥалыт.

Мо мый иза-шольо шинчаштыже кӱпш пырчым ужат, а шке "'.инчаштет пыриям от уж. Але кузе шке изатлан-шольычлан ка- ласет: «пу, мый шинчат гыч шӱкым луктам», а вет шке шинчаш- ^гет пырня улеш?

-Сайын кояш тӧчышӧ! Ондак шке шиичат гыч пырням лук, ку- ^Нам вара улсат кузе иза-шольын шинчаж гыч шӱкым лукташ.

Святыня-влакым пийлан ида пу да шергакан кӱ-влакым сӧс- налан ида кудалте, тек нуно йолышт дене ынышт тошко да са« вырнен, тендам пурын-кушкед ынышт пытаре» (Мат. 7:1—6).

Тыйын шинчаштет пырня еҥым шонымет семын илаш туныктен чарнымешкет лиеш. Тыйын шылталыме оет, каҥашет, чын лийын кертыт, но кӧ кӱштен тыге ышташ? Ӧкымеш туныктен, ай- демым вуянчым веле ыштет. Кӧ осал еҥын пашашкыже нерым чыка, тудым бандит пытара. Тый икшырымын Иисус нерген ойло. Жапыштыже суд лиеш, Юмо гына шке тӧрлышаш. Юмо вучен мошта, тудо касараш кумылжо да вийже уло. (Рим. 2:1 —11). Сандене тӱня мучко чыла йылме дене Иисусын вӱржӧ, Юмын Кугыжаныш нерген евангелий шарла.

Курык ӱмбалне туныктымо ойышто пиал нерген шомак уло. Господь чынжымак пиалан айдеме нерген каласкален, мутшо тыглай еҥын тыглай пиал нерген келшен ок тол. Господь суд пашамат прощений дене вашталтен.

Проститлыме годым весын деч прощений йодмыжым вучыман огыл — еҥ-влак Иисус деч поснат тидым ыштен моштат. Айдеме тудлан ыштыме осалым проститлен моштышаш. Уке гын, судыш- ко мийман огыл, а Юмо шке тӧрлыжӧ манын, Господьлан кала- сыман. Шке шинча гыч ондак пырням лукман, проститлыше айдеме чылажымат вес шинча дене ужеш.

Мыняр гана воктенет улшо еҥым проститлаш лиеш, манын йодын Петр. Айдеме шуко гана проститлышаш, манеш Матфей (Мат. 18:21—35). Иисус иза-шольо шумлык веле тидым ойла. А тушман ондак Юмо деке савырнышаш, кунам тудо Юмын шомакшым колышташ тӱҥалеш, тунам чыла шке радамже дене кая.

Мемнан шуко ситыдымашна уло, сандене мыланна прощений кӱлеш. Шнуй Шӱлышым колыштын огына мошто гын, воктене улшо еҥ-влак деч утларак прощений кӱлеш. Поро да сай айде- мым йӧраташ неле огыл. Кунам йоча пӧртыштӧ ате-шерым пу- дыртылеш, пырдыжым удыркала, кочкышым кышкылтеш, тудым йӧраташ куштылгак огыл. Иӧратен пашам ышташ неле огыл, мӧҥгешла, куан веле шочеш.

Финляндийыште кырча-марчаланат прощенийым йодыт. Прощений инфляцийышке логалын. Черке, прощенийым налаш, сулыкым касарымым йодаш тӱҥалын, ты йӱла наказаний гай неле улеш, сандене прощенийым наказаний деч эрнымаш манаш ок лий. Библий раш да простан ойла: «Иза-шольыч тыйын ончылнет сулыкышко пура гын, тидын нерген тудлан каласе, сулыкшым касараш йодеш гын, тудлан проститле, кечыште шым гана ончылнет сулыкышко пура да шым гана тыйын ончылнет «СулыкеМ касаре» манеш — тудым проститле» (Лук. 17:3—4).

Прощений йодаш прощенийым пуымо деч нелырак. Прощени- йым йодаш да прощенийым пуаш ме ямде лийшаш улына, Юмо сулыкнам касара да проститла (1 Иоан. 1:9, Прнт. 28:13).

«Воктенет улшын пӧртшым шонен ит кошт: воктенет улшын ватыжым ит шоно, тудын кулжым ит шоно, тудын кулжын ваты- жым ит шоно, тудын ӱшкыжшым ит шоно, тудын оселжым ит шоно, тудын нимо погыжым ит шоно» (Исх. 20:17).

Чыла еҥ ик семынак йӱнеже-кочнеже да чийнеже. Весыным поген налын илаш, Юмо огеш пу. Калыкшылан шот да рат дене илаш да погым ышташ кӱшта:

«Йодса да тыланда пуат; кычалза да муыда, тӱкалыза да тыланда почыт.

Кеч-кӧ йодшо налеш, кычалше муэш да тӱкалышылан почыт. Тендан коклаште эргыже киндым йодын толмыж годым кӱым пуышо айдеме уло мо? А кунам колым йодеш — кишкым пуышо?

Тыгерак, осал улмыда годым, йоча-влакланда порым ыштен моштеда гын, тендан Кавасе Ачада йодын толшо-влаклан утларак порым ышта. Кузе тендан дене еҥ-влак койышт манын ву- чеда, тугакак шке койза да ыштыза: тыште закон ден пиямбар- влак» (Мат. 7:7—12).

Филиппы оласе черке оза ден пашаеҥ-влаклан Павыл ден Тимофей каҥашым пуэныт: «Нимо шотыштат ида тургыжлане, кумалме да йодмо годым Юмо ончылно чондам почса, чыла уш- акыл деч виянрак — Юмын тӱняже Иисус Христос пелен улшо чондам да ушдам арала» (Фил. 4:6—7).

Мыланна азапланаш огеш кӱл. Юмын чын еҥже лияш тыр- Шьппаш улына, Тудо шке тарзыже верч тургыжлана.

Кеч-могай сомылым шуктымо годым, ишендым кучен да ^щекланен моштыман. Вес уремыште илыше кувалан кӱсеныштет Улшо 100 марке нантаен пуышаш улат гын, урем ден кайымет годым кевытыште оксам ит кодо, кеч сай сатум ужын, шинчат йӱла. Илышыште эре ойыркален мошташ логалеш, кӧ Шӱлышым колыштеш, тудо чын корным ойыра.

Иисус почеш кайымыж дене Юмын калыкше чыла деч отка- ^Зен, мом Юмо пӱрен, тудым дене серлага. Уш-акылым шыидьтде,

тый кыша почеш веле каен кертат. Кыша почеш веле кайышы- лан Господь иктаж-кунам гынат тыге каласа:

«Тудын дене пырля шуко калык каен; Тудо савырнен каласен: кӧ толеш Мый декем да шке ачаж деке, аваж деке, ватыж деке, йочаж деке, иза-шольыж, ака-шӱжарже деке да шке илы- шыж деке шӱмжӧ огеш йӱкшӧ гын, Мыйын тунемшем лийын огеш керт.

Да кӧ Мыйын почешем кая да шке ыресшым огеш нумал, Мыйын тунемшем лийын огеш керт.

Башньым нӧлтен шындаш шонышо, ончыч шинчын шотлен огеш нал гын, тудын шонымыжым шукташ вийже сита мо.

Чоҥаш тӱҥалмеке, кошартен пытараш вийже ок сите гын, ужшо-влак, ӱмбакыже ончыктен «тиде айдеме чоҥаш тӱҥалыи да мучаш марте шуктен огеш керт» манын воштылаш ынышт тӱҥал.

Але могай кугыжа вес кугыжа ваштареш cap дене кайымыж деч ончыч, кузе лу тӱжем сарзыже дене коло тӱжемым сорлык- лаш шоналтен, каҥашен огеш нал. Вес семын гын, тораште ул- мыж годым, келшымашым йодаш кылгудым (посольствым) колта. Кеч-кӧат, кӧн шӱмжӧ чыла деч огеш йӱкшӧ гын, Мыйын тунемшем лийын огеш керт.

Шинчал — кӱлешан наста, но кунам аяржым йомдара гын, мо дене тудым тӧрлаташ. Мландышкат, терысышкат огеш йӧрӧ — луктын кудалтат веле.

Кӧн колышташ пылышыже уло, тек колеш» (Лук. 14:25—35).

Купеч ден шергакан кӱ нерген ойыштат Господь тидын нер- геиак туныктен (Мат. 13:45—46). Нимом йодде да ончыде, поро да чын Шӱлыш почеш илыше еҥ-влак пиалан улыт. Тыгай еҥ- влак писын да чоныштым пудыратыде ӱшанаш тӱҥалыт.

Тидын шумлык Библийыште улшо ой-влак дене палымым ыш- тем:

«Тидын мӧҥгӧ Иисус ойлаш да туныкташ тӱҥалын: сулыкдам касарыза, Кавасе Кугыжаныш лишемын.

Галилей теҥыз воктене эртымыж годым, тудо теҥызышке Вапшым кышкыше кок изак-шолякым ужын — Петр манын лӱм- дымӧ Симоным да Андрей изажым. Да нунылан ойла: Мыйын почешем кайыза, тендам еҥ-влакым кучышым ыштем. Нуно, вап- шыштым кудалтен, тунамак Тудын почеш каеныт» (Мат. 4:17—22).

«Умбаке эртымыж годым, йозак погымо башня воктене шин- чыше Матфей лӱман еҥым ужын да ойла тудлан: ошкыл почешем. Тудо кынелын да почешыже ошкылын» (Мат. 9:9).

Жап эртымеке, Петр мо дене мыланна таум ыштет, манын йодын:

«Тунам Петр Тудлан вашештен каласен: теве ме, чыла ку- далтен, Тыйын почешет кайышна, кушко ме шуына? Иисус каласен: чыным ойлем тыланда, те, Мыйын почешем кайыше-влак, у _туня почылтмеке, купам Айдемын эргыже Шке чапшын престо- лышкыжо шинчеш, теат Израпльын латкок тукымжым судитлаш латкок престолышко шинчыда.

Кб мыйын лӱмешем я суртшым, я иза-шольыжым, я ака-шӱ- жаржым, я ачажым.^аважым, я ватыжым, я икшывыжым, я мландыжым кода, шӱдӧ пачаш утларак налеш да тудлан куры- машлык ӱмыр лиеш, улан-лӱмлӧ-влак (первые) незер (последние) лийыт, незер-влак — «улан-лӱмлӧ» (Мат. 19:27—30 Лук 18:28—30, Мар. 10:28—31).

ЮМЫН КУГЫЖАНЫШ

Иешуа ха — Машиахын шочмыж деч ятыр шӱдӧ ий ончычак, еврей-влак Юмын сӧрымӧ пророкын, кугыжан, тӱҥ священникын толмыжым вученыт. Кунам Господь толын, раш лийын: еврей- влак Иисус гай кугыжам вучен огытыл.

Иисус тӱҥалтыш ойжым тыге виктарен:

«Сулыкдам касарыза (але вес семын уш-акылдам волгалта4 рыза) Юмын кугыжаныш лишемын». Ты кок шомак иктеш уш- нат: уш-акылдам волгалтарыза да Юмын Кугыжаныш. Айдеме шке элжым эре военно-политический общество семын ужын да тидын деч кораҥын огеш керт. Юмын Кугыжаныште чыла вес семын, тидым умылашлан, тыглай илыш уш-акыл огеш сите. Ай4 деме илен шонаш тунемын, осал деч ойырлен веле, тудын уш- акылже дене волгалтын кертеш.

«Уш-акылдам волгалтарыза, Юмын Кугыжаныш лишемеш» сугыньым пуымекыже, тидым рат дене умылтара. Тӱҥ шот дене притча семын каласкала. Пример шотеш улшо ик кугыжанышы- мат налын кертын огыл, сандене притчым шонен муын. Тӱҥ притча-влак тыгай улыт:

— ӱдышӧ нерген (Мат. 13:1—23),

— шыданг ден яжга шудо нерген (Мат. 13:24—30, 36—43),

— кочо пурыс пырче нерген (Мат. 13:31—32),

— ру нерген (Мат. 13:33),

— пасушто шылтыме клад нерген (Мат. 13:45—46),

— вапш нерген (Мат. 13:47—50),

— кугыжа да кӱсылшӧ тарзыже нерген (Мат. 18:23—35),

— оза да виноградникыште тыршыше пашаеҥ-влак нерген (Мат. 21:33—45),

— айдеме да тудын кок эргыж нерген (Мат. 21:28—32),

— кугыжа эргын сӱанже нерген (Мат. 22:2—14),

— лу ӱдыр нерген (Мат. 25:1—13).

Кажне притчыже коман мелна гай: поче-почела кӧргӧ там* жым умылет. Притча-влак Юмын Кугыжаныш илышын шӧрый' жым почын пуат.

Юмын Кугыжанышын ойыртемжым Иисусын фарисей-влак дене мутланымыж гоч умылаш лиеш:

«Фарисей-влак йодыныт, Юмын Кугыжаныш кунам толеш, 'Рудо вашештен: шинчаора Юмын Кугыжаныш огеш тол, «теве, _тӱдо тыште» але «теве, тушто» огыт каласе. Юмын Кугыжаныш шкендан шӱм-чон кӧргыштӧ» (Лук. 17:20—21).

«Шӱм-чон кӧргыштыда» мутым «тендан коклаште» манынат кусараш лиеш.

Иисусын колышо гыч ылыжмекыжат, тудын тунемшыже-влак мо тыгай Юмын Кугыжаныш манын умылен огытыл. Геннисарет ер воктене Иисус дене мутланымыж годым, Петр шке изаже нерген йодын:

«Господь! а тудын дене мо лиеш? Иисус вашешта тудлан: Мыйын толмешкем тудо ила гынат, тылатше мо? Тый Мыйын почешем кай. Тиде тунемше ок коло манме шомак калыкыште

шарлен.

Иисус, тудо ок коло манын, ойлен огыл, Мыйын толмешкем тудо ила гынат, тылатше мо манын каласен» (Иоан. 21:21—23).

«Апостол-влакын пашашт нерген» книган тӱҥалтыште тиде нергенак ойлалтеш

«Пырля ушнымеке, нуно Тудын деч Израиль кугыжанышым уэш пӧртылтымӧ жап толын шуын огыл манын йодыныт. Тудо каласен: мыняр жапым Ача шке кучемжылан ойырен — тидым налаш тыланда пӱрен огыл. Кунам Шнуй Шӱлыш тендам авал- та, те вийым шижыда да Иерусалимыште, Иудей ден Самарий уло мландыште мо лиеш, чыла ужыда.

Тидым пелештен, тудо кавашке кӱзен да пылпомыш Тудым налын». (Деян. 1:6—9).

Кунам Иисус кавашке кузен каен, тунемшыже-влак Юмын Кугыжаныш, Шнуй Шӱлыш, Иисусын толмыштым вучаш тӱҥа- лыныт. «Апостол-влакын пашашт нерген» возышо сера:

«Иисусын кавашке нӧлталтмыжым ончен шогымышт годым, нуно ош вургеман кок пӧръеҥӹм ужыныт. Нуно каласеныт: Га- лилейысе пӧръеҥ-влак! мом мемнам ончен шогеда! Кузе Иисус кавашке нӧлталтын, тугакак Тудо тендан деке пӧртылеш» (Деян. 1:10—11).

Мландывач кайымекыже, Иисус кавасе тронышко шинчын. Щӱлышын волгалтмыже айдемылан Кугыжаныш еҥ лияш полнен. Шке лӱмжым шуктен, Христос утарыше лийын, шке калык- ^щЫм пычкемыш тӱня гыч Юмын Кугыжанышке луктын. Утаралт- Мым Юмын тӱняшке логалме манаш лиеш (Кол. 1:13).

Кызыт Иисусын мландываке кокымшо гана толмыжым вуче- нэ. Тиде жапым еҥ-влаклан сулыкыштым касараш пуымо. Кунам кучем пентыде, суд денат вашкаш огеш кӱл.

Утаралтын, ик тӱня гыч Кугыжанышке логалмеке, ты Кугы| жанышын законжым шымлышаш улына.

Орел оласе кемпингыште улмем годым, ик кеҥеж кастене мушкылташ миенам ыле. Ду1йышто йӱштӧ вӱд гына лийын, сандене вуйым мушкын кертын омыл. Воктенем Урал кундем гыч толшо самырык рвезе мушкылтын, тудо ик ганат тымарте йот 3jj гыч толшым ужын огыл, да моткоч тӱткын мыйым ончен.

Тӱняште кок калык веле уло да кок нацийын еҥжымат ты Я шке олаштет ужынат манын ойлышым «Чын, — вашештыш рвезе,— американ да мемнан калык деч моло уке». Тыге огыл, ту! няште ӱшаныше да атеист-влак улыт. Мый — Юмын Кугыжаны-1 шын еҥже улам. Мыйын Господьэм — Иисус. Юмылан ӱшанымы- же дене куатан тукымем Финляндийыштат, Арменнйыштат, Аме- рикыштат, тыйын шочмо олаштетат ила.

Кугезе годсо Юмылан кумалмаш Иерусалим воктене Иисусын колымыж дене пытен. Тудын вӱржӧ дене Юмо ӱшаныше-вла- кым каваште улшо черке деке лишемден. Самаряпка ӱдырамаш дене мутланымыж годым, Иисус кузе Ачаже кумалаш кӱшта манын умылтарен:

«Ушане Мылам, тугай жап толын шуэш, кунам Ачамлан тиде курыкышто огыл, Иерусалим олаште огыл кумалаш тӱҥалыда.

Те огыда пале, кӧлан вуйдам саведа, утарымаш Иудей-влак деч.

Жап шуэш да шуын уже, кунам чын кумалше-влак Ачамлан шӱлыш дене, чын дене кумалаш тӱҥалыт, тыгай кумалше-вла- кым Шкаланже Ачам кычалеш» (Иоан. 4:21—23).

Юмылан кумалмашым Юмын Шӱлышыж почеш поро пашам шуктымаш манын каласаш лиеш. Сандене ӱшанышын уло ильь шыжым Юмылан кумалмаш манаш лиеш. Колоссян-влаклан во- зен колтымаштыже Павыл тыге палемда: «Мом те ыштеда да шонеда, чылажымат Юмылан лийже манын ыштыза», але Ко- Ринфян-влаклан серымаштыже: «Тыгерак, кочкыда-йӱыда але вес сомылым шуктеда — чыла Юмын лӱмеш, Юмылан таум каласен ыштыза». Шот дене Юмым кумалмаш нерген Павыл Римлян- влаклан возен колтымаштыжат сера:

«Юмын порылыкшо дене ӱжам мый тендам, иза-шольо-шамыч, ^г,Уыза шкендан кап-кылдам Юмылан йӧршӧ илыше жертвыш... Да Щ_Нуй Шӱлыш дене авалтыше язычник-влакын тиде надырышт ^мылан келшыше лийже» (Рим. 12:1 —15:16).

Христос сулыкнам касарен. Тудын Кугыжапышке ме уже пу- Peinia. Ме Юмын еҥже, тудын ӱдыржӧ ден эргыже лийынна. Ме ^илена, Юмо кеч-кунам мемнам Шкеж деке налын кертеш. Млан- -^валне Тудо мемнам Шке лӱмжым чапландараш коден. Ондак

^Исус ыле, ме кызыт илыше жертва семын чонан дене колышо- ■?^ак коклаште улына.

°^смо Пӧӱсти

Черкым нӧлтымӧ годым шӱм-чон надыр нерген

Илымына годым Юмын пӧлекшылан куанена. Юмын поро ку| мылжо дене черке нӧлталтеш. (Рим. 12:3—13, 1 Кор. 12:1 14:40).

Икте иктым сайын ыштен мошта, вес сомылым иза-шольо де>1 поена шуктен огеш керт. Мом Юмо пӱрен, тудым кажне сайын шукта гын, черке пеҥгыдын шогаш тӱҥалеш.

Пеҥгыде черкышке ушнышо-влак пырля лияш йӧратат. Рига^ ола гыч ик иза-шольо арняште куд гана погынена манын калас! кален. Кок кас нуно мутланеныт, возымым лудыныт да кумалы! ныт. Вес кок кас нуно музыкылан тунемыныт, муреныт, почела! мутым лудыныт. Эше кок кас ӱшаныше шоҥгыеҥлан пуым ямды! леныт, пареҥгым шынденыт, кӱлеш годым тавымат кӱнчен кертыныт. Рушарня еда, черкысе кугурак еҥым ӱжын, погыныма! шым эртареныт. Тылеч поена вет кажныже тунемын але кочкаш-1 йӱашланже пашам ыштен.

Утыждене шуко огыл мо те яра жапым пырля эртаренда ма-1 нын йодынам. Тудо вашештен: 30 ияш ватан лиймем деч ончыч! ик кас иза-шольо-влак дене пырля лийын кертын омыл гын, шин! чавӱд лекмешке ойгыренам.

«Юмын порылыкшо» термин «харис» грек шомак лектын. Юмо шке поро кумылжо дене айдемылан ӧрыктарыше койышым пуэн, ты койышым еҥ Юмын черке чумыраш кучылтшаш. Эше тиде койышнам ваш-ваш полшен илаш пуымо. Павыл ден Состенес йодыт:

«Тыгерак, иза-шольо-влак? Кунам те пырля чумыргеда, каж-! ныжын псалом уло, туныктен пелештыме ой уло, йылме уло, умылтарыме ой уло — чыла тиде лийже уш-акылым шындашлан» (1 Кор. 14:26).

Павыл чын палемден, кызыт погынымаш годым южо сек- тыште вуйлатыше шке гына ойла, молыштлан — ӱдырамаш ден пӧръеҥ-влаклан, шып колыштын шинчаш веле логалеш.

Кажне шӱм-чон надырже кресаньык кудывечысе таве семын кӱлешан. Но кунам кресаньык таве деке утыж дене пижын, уло пасушто тавым веле кӱнчен шында гын, кушан ӱдаш тӱҥалеш? Черкысе кугурак «таве-влак» ситат манын да умбакыже мом ышташ манын каласышаш, да туныктымо паша шумлык кажне шке акшым пуэн кертшаш манын тыршышаш (1 Кор. 14:29).

Ушаныше-влак ден атеист кучем кокласе кыл нерген

Римлян-влаклан колтымо шомакыштыже (13-шо глава) Па-1 выл мландывалне кучемым Юмо пӱрен манеш, налогым тӱлен, ӱшаныше-влак тудын деч социальный эҥертышым налыт, Кажне калыклан Юмо сай деч сай кучемым пуа. Калык ты сай куче-

_MbiM шалатен кышка гын, осал власть толеш. Юмын пӱрымӧ кучем тыланда келшен огыл, шкаланда весым муын улыда. Кучем шумлыкат Юмо деч полышым йодман. Сай илыш, кучем вашталт- _яе толын кертеш: Юмо кугыжан кумылжым, вӱдкорно семын, савырен кертеш.

Кузе 1917 ийыште Финляндийыште вашталтын, тыгакак власть весештын кертеш: руш-влак шке кугыжаштым пуштыныт да кучем финн парламентын кидышкыже куснен, да у финн кугыжам шогалтыме огыл.

Кучем л ан куштылго огыл — калык коклаште ятыр атеист уло. Власть ӱчым шуктен гына кертеш, Юмо гына илышым тӱҥ гыч саемден, вияҥден колтен сеҥа. Каухава оласе тӧра Адольф Хэг- глунд еҥым пуштшо шӱдӧ утла айдемым Сибирьышке колтен гынат, тыгай осал койыш Касвел Финляндийыште пытен огыл. Проповедник Пааво Руотсалаинен Юмын шомакше дене веле толын, туге гынат, тыште еҥым пуштмым чарненыт.

Мландывалне тӧра-влакым Библий Юмын еҥышт манеш. Тидым умылтараш неле, мутлан, Сталин годым Совет Союзышто илыше немыч-влакым лу ийлан лагерьышке неле пашашке «йот религийым шарымыштлан» колтеныт. Уло «титакыштат» рошто годым немыч мурым мурымаште веле лийын. Ушаныше-влаклан тыгай кучем огеш келше. Але вес пример. 1992 ийыште Омск велне татар мландыште лийынам. Баптист-влакын кумалме пӧр- тыштышт чыла рушла да немычла веле возымо. Молан татарла але казахла серыме уке манын йодынам. Мылам вашештен кертын огытыл.

Тысе оза-влак шке гражданыштлан кӱсыленат илаш лиеш манын ойлат. Ушаныше-влаклан кӱсылен илаш кӱлешлык уке. Юмо мемнан мо уке, тудым огеш йод. Юмын шонымыжым шуктена гын, тудо шке чыла шийвундо пашаштат полша. Тиде ик семын- >ке cyan: Юмылан кӱлдымӧ пашам ышташ Юмо окса перкем огеш пу. Тый университетыште тунемат да тидын годым оксам кӱсылыде илен огыт керт гын, можыч, Юмо тылат тыште ту- немашыжат пӱрен огыл? Уке гын, Юмо деч умбакыже кузе лияш манын йод.

Тӱрлӧ верам кучышо-влак кокласе кыл нерген

Римлян-влаклан возен колтымаштыже (14-ше глава) Павыл обществыште чытен илаш, поро кумылан лияш кӱлеш манын каласен. Ешыште кова да кугыза-влак икшыве деч чыла шотыштат лесе улыт, моткоч чӱчкыдын лач шоҥгыеҥ-влак йоча-влакым йӧратен, умылен моштат да нунылан лишыл улыт. йӧратымаш Уке гын, нимо уке. Христосын черкышкыже коштшо семынак,

ешыште кугыеҥ-влакын шке пашашт уло. Христосын ешыштё тӱҥжӧ — Господь деке икгай шумам улмаш.

йӧратен от мошто гын, религиозный ушем лушка да вара пыта. Иза-шольо-влакын кумылышт вола, ваш-ваш эҥертыде, илем кертына манын шонаш тӱҥалыт. Жапын-жапын лач туда гына Юмын мутшым умылышо але профессор, доктор лӱмым налше Евангелийым тӱня мучко шараш тӱҥалмыж нерген чыла вере уверым сакален пытара. Но Юмылан диплом, профессоо лӱм, чыла вере сакалыме увер эше нимом огеш ойло. Тыйын усталыкетым вес виса дене висат: проститлен моштет мо, шке погет деч шӧрлен кертат мо, тыйын молитват дене иктаж-ко эм- лалтын мо? Менте еда сакалыме уверетым лудын, иктаж eir ӱшанаш тӱҥалын мо? Иза-шольычым шылталымыштлан таум ыште, эн ончыч шкендым шке шылтален мошто.

Юмым лач кумалме нерген мутышто Павыл уэш кумалмым илышнам надыр семын пыштыме дене кылда. Иисус семын меат, илышнам Юмылан надыр семын пуэн, моло-влаклан Юмым муа- шышт полшена. Иисусын тунемшыже Иаков тыге воза:

«Сандене чыла лавырам, шыдым коден, тендан чондам ута| рен кертше туныктымо ойым ӱҥышын колыштса. Шомакым ко-1 лыштшо веле огыл, тудым шуктен моштышо лийза. Кӧ мутым колеш да тудым огеш шукто, тудо пуйто воштончышышто пӱртӱ- сын пуымо чурийжым ончалын, савырнен каен да могай улмы- жым монден.

Но кӧ эрык законым, шотан законым умылен налеш да тудым шукта, тудо чыла колыштшо да чыла мондышо огыл, пашам тыршен ыштымаштыже пиалан лиеш. Кӧ шкенжым Юмын кӱштымыж почеш илем манеш да шке йылмыжым огеш кучо,' тудым Юмым шотлен илыше манаш огеш лий. Чынжымак Юмым шотлен кумалын илет гын, тулык да тулык вате-шамычлан поля шышаш улат да шке яндар чонетым амырташ пуышаш отыл...

...Иза-шольыч, ака-шӱжарет нужна да йорло улыт, иктаж-кӧ | «Юмо дене пырля кайыза, Юмо тыланда кочкаш пуа да ырыкта» 1 манын ужата да нимом огеш пу, тыгай ӱшанымашын могай пай- даже? Ушан поро сомыл дене огеш пеҥгыдем гын, тудо иланыше огыл» (Иак. 1:21—2:26).

Ушаныше кузе Юмым шотлен илаш чылаже огеш пале гынат,* ойгырыман огыл, Господь эре пеленнак, тыглай пашаште шке а к 1 полшен-виктарен шога, Юмо деч поена шуктен кертдыме па-1 шаштат поро кумылжо дене полша.

Шке нергенет кугешнен шоныман огыл. Кугу уш-акылан, шу- I ко палыше айдеме ятыр годым кузе лияш, мом ышташ огеш 1 шинче. Юмым колыштшо еҥ кӱлешан каҥашым кеч-кунамат на- 1 леш, эрласе кече тудым огеш тургыжландаре. Эрла кечыланат ] Юмо патыр.

ӱщаныше-влак пырля погынен авызлат, но тидым Юмым ку- _маш манаш лиеш мо ала? Пырля кинде-шинчалым авызлы-

— тиле кугу куан, пайрем. ^ь Тиде пайремым йоҥылыш Юмым кумалмаш манаш тӱҥалы- ыт, пайрем койын театрысе кумалмаш койышым налын:

¹ Христос почеш огыл философий, пуста сӧрымаш деч шкендам

щекланыза...

..Тыгерак, Христос пелен лииын, те тиде тунян саиже-осалже д₆ч кораҥында, мландывалне илен, ты ойым колыштса: мо ку- ч ь1 л тын пыта, тудым «ит логал», «ит тамле», «лишке ит мий...» _(Кол. 2:9-23).

Религий тӱня ритуал ден йӱла дене темалт пытен. Ме, Юмын щӱлышыжым пален налше-влак, ты койыш деч шекланышаш улына, ме Илыше Юмылан служитлена. Пышт койшо лияш ок

кӱл.

Тӱрлӧ элыште христиан йӱлам тӱрлӧ семын шуктат манын юж- гуиам ойлат. Тиде йоҥылыш: христианствыште кузе кумалаш — тӱҥ огыл. Христианствын Господь семынак формыжо уке:

«Господь ончылно кушкылым колтен, вожшо кукшо млан- дышке пурен. Йытыр деч поена тудо сӧрал огыл ыле, тудын мем- яам ӧрыктарыше формыжо уке ыле, ме тудым ужынна».

ЮМО КУГЫЖАНЫШЫН КУМДЫКШО

Юмо икте, тиде ойлан пытыдымын ваштареш каласаш лиеи Шоям шоя манын пеҥгыдемдаш шуко вийым пышташ огеш ку! шояче у шоям муын кертеш. Ушаныше Юмым колыштын, Тудын чын мутшым илышыште пеҥгыдемдышаш. Лач илыш деч ко- раҥше-влакымат, кеч нуно иза-шольо улыт, туран шылталаш ок йӧрӧ. йомшо шорык нерген ойыштыжо Господь тыге каласа: 1

«Тыланда кузе коеш? Кӧн шӱдӧ шорыкшо ыле да иктыже йо- мын гын, курык коклаште индешлу индешыжым кудалтен коден, иктым кычалаш кая? Тудым муэш гын, индешлу индеш кодшыжо деч утларак куана. Кавасе мемнан Ачана ты изиат ынже коло манын шона» (Мат. 18:12—14).

Ты текстыште «ты изи» мутым Господь почеш кайыше еҥ семын умылаш кӱлеш. Ме ваш-ваш азапланышаш улына. «Ваш- ваш поро кумылан лийына, поро пашалан, йӧратымашлан кумы- лаҥден шогена, пырля погынымынам кудалтыман огыл: ваш-ваш шылталаш тӱҥалына» (Евр. 10:24—25).

Чылан ваш азапланат манаш ок лий. Южо, мӧҥгешла, Юмын еҥыштым титаклаш, шылтыкым веле кычалеш. Черке пашаеҥ- влак мыняр ӱшаныше еҥым «йоҥылыш лиймыштлан» тптаклен йӱлалтеныт. Тыге ынже лий манын, тидым шарныман:

1. Пушташ каласыме огыл.

2. Южгунам иза-шольо семын келшымашым чараш кӱлеш. Библий тидын шумлык раш каласкала. Шке шонымет семын иза- шольыч деч ит кораҥ манын, мый Библийыште улшо пример- влак дене палдарем.

1. Ваш чон огеш пиж

«Тыйын ончылнет иза-шольыч сулыкышко пура гын, кай да коклаштыда каласен пу: тыйым колыштеш гын, тый уэш иза- шольычым муынат, тыйым огеш колышт гын, нал эше пеленет иктым але коктым, тек коктын але кумытын каласыме ойым netf- гыдемдат. Нунымат огеш колышт гын, черкылан каласе, черкЫ'

_яТ огеш колышт гын, тудо тылат язычник улеш» (Мат.

% 15-1?)-

Тыгай годым, тиде каласыме деч утым ышташ огеш кул, черке ӱчым огеш шукто, титаканым чеп дене огеш кепшылте, ка- заматышке огеш шынде. Но нимом огеш мондо. Ком логалме, тудо туныкташ тӱҥалеш. Тиде нергенак Тошто Сугынь ойла: «Чоныштет иза-шольычлан шыдым ит кучо: титакшым ончылны- >ко почын пу, тудын верч сулыкышко от пуро. Шке калыкетын эргыштлан ӱчым ит шукто, шыдым ит кучо, воктенет улшым, ₅<узе шкендым йӧратет, тугак йӧрате. Мый Господь улам» (Лев. 19:17-18).

Черкыштат умылыдымаш лиеш, но ӱчашымашым лыпланда- рат — тиде кумылым нӧлта. Иза-шольыч, ойлымет мӧҥгат, огеш вашталт гын, моло ӱшаныдыме еҥ семын тудын дене кылым ку- чаш тӱҥалат: колым кучаш, мончашке пырля кошташ чон огеш пиж.

Тыглай илышыште лнйше азапым тӧрлатымаште черкын со- мылжо кугу. Пырля келшен илыше иза-шольо-влак айдеме ко- йышыштым тӧрлатен илат. Павыл Тимофейлан воза: «Сулыкан- влакым калык ончылно шылтале, тек лӱдыт. Юмо ончылно, Иисус Христос ончылно тылат шӱдем: шонен лукмо титаклан кӧра ит вурсо» (1 Тим. 5:20—21).

Ушан ялт шкендычын гына сомылет огыл. Курык ӱмбалне туныктымо ойыштыжо Господь ушештара:

«...Тыгеракын, надыр пышташ толынат, иза-шольыч тыйым шӧрын онча манын чонет коршта. Надырым ит пыште, ончыч сӧрасе иза-шольыч дене, вара тол да надыретым пыште» (Мат. 5:23—24). Иза-шольыч Юмо дене тыйын кокласе кылышкет пурен кертеш. Иза-шольыч тыйын кумалме мутетым Юмын ончылно сорлыклен кертеш, тиде тыгак лийшаш: Юмо ончылно тый яндар чонан лийшаш улат. Тидым христиан-влак «суравочлан оза» ма- иыт. Тиде кучемым Иисусым шке Господьшылан шотлышо кеч-кӧ пален налын кертеш:

«Кесарий Филиппын эллашкыже толын шумекыже, Шке тунемшыже-влак деч Иисус йодын: калык Мыйым, Айдеме эргым, кӧлан шотла? Нуно вашештеныт: иктышт — Иоанн Креститель- лан, весышт — Илиялан, а молышт—Иеремейлан але пиямбар кокла гыч иктыжлан.

Тудо вара пелештен: теже Мыйым кӧлан шотледа? А Симон Петр, вашештен, каласен: Тый Илыше Юмын эргыже — Христос Улат. Тунам Иисус каласен: Ионын эрге Симон пиалан улат, тидым тыланет вӱрет да кап-кылет огыл шижтареныт, кавасе Ачам 'Лылат шижтарен.

Мый тылат ойлем: тый Петр (кӱ) улат, тиде кӱ ӱмбалан Мый Шке черкем нӧлтен шындем, тамыкын (адын) капкажат

тудым сеҥен огеш керт. Тылат Кавасе Кугыжаныш деч суравси чым пуэм: мом мланде ӱмбалне пеҥгыдемдет, тудо каваштаг пеҥгыдемдалтеш, мом лиеш манат мландывалне, тудак каваштат лиеш» (Мат. 16:13—19).

2. Эн кугу сулык ]

«Мый возен колтымаштем йорга-влак дене кылым кучац огыл манынам: |

тиде тӱняште тыглай йорга-влак, опкын, толышо (агыше) иделлан служитлыше-влак дене веле огыл, вес семынже гын ты тӱня гыч кайыман ыле, по эше кӧ шкенжым иза-шольылан шотла, но йорга, опкын, толышо, йӱшӧ, осал йылман —^: тыгай еҥ дене кылым кучаш да пырля кочкаш-йӱаш ок кӱл манын возеиам* Тӱжвалне улшым мом мылам судитлаш? Кӧргысым огыл мо те- судитледа? Тӱжвалне улшым Юмо судитлаш тӱҥалеш. Осалым шкендан кокла гыч поктен лукса» (1 Кор. 5:9—13).

Тошто Ушем годым икмыняр осал пашалан пуштыныт. Тыгай: осал пашам эн кугу сулык (смертный грех) ма[ныт. У Закон по-1 чеш эн кугу сулыкышко пурышо дене пырля огыт авызле и огыт- мутлане. Мутым кучаш шогалтымым ик семын каласыме: «ШкенЯ дан кокла гыч осалым поктен лукса».

Сулыкдымо верым рай маныт. Сулыкан еҥ тушко огеш ло-1 гал. Ранысе илыш дене келшен ок тол гын, тушто лийын огеш керт.

Эн кугу сулыкым ыштыше ушаныше уэш Юмын Тӱняшкыже пӧртылын кертеш мо? Мый вашмутым ом пале, ушештарынеш веле: Петр ден Иуда коктынат Иисусым ужаленыт, иктыже вара пикталтын, весыже икмыняр арня гыч Иисусын ӱшанле еҥже ли-f йып. Але вес пример. Давид кугыжа, шкенжым колашлан судит-1 лен, но илыше кодын.

Кунам тый иктаж-кӧ дене авызлет, ондак пален нал — тудо опкын, осал йылман огыл мо? Иза-шольыч 1000 марке шогышо тошто машинам лу тӱжемлан ужалынеже, да вара 6000 маркы- лаи содыки ужален сеҥенам манын моктанен каласкала гын, тудын дене пырля кочкышым ыштышаш да иза-шольо кылымат кучышаш отыл — тек ондак шоя оксажым пӧртылта.

3. Еҥ кӱшеш илыше-влак

«Иза-шольо-шамыч, мемнан Господьна Иисус Христосын лӱм- жӧ дене яра кийыше-влак деч ойырлыза манын сугыиьлепа.

Ала-кушто колын огыл, те шке паледа кузе кӱлеш мемнан семын илаш: ме яра шинчен огынал, арам нигӧн киндыжым коч- кын огынал, тендан кӱшеш илаш огыл манын, йӱдшӧ-кечыже пашам ыштенна» (2 Фес. 3:6—8).

Язычник-влакын апостолжо Павыл шке семьшже пашам ыш- _таШ тарата. Павыл изи пӧртым ыштылын да шкеж верч веле огыл йолташыже-влак верчат тӱлен. Язычник-влак деч нимом _налын огыл. Удышӧ семын, нӧшмӧ саскам пуа манын, ӱшанен ӱден. Кунам тудын тунемшыже уш-акылым шынден, тунам веле тудо нунын кинде-шинчалыштым кочкаш тӱҥалын. Кӱшнӧ он- чыктымо мутышто Павыл його-влакым шылталаш, нунын деч, тӧра улыт гынат, кораҥаш кӱшта. Павыл, апостол лийын гынат, плен лекташыже чыла шке кидше дене ыштен налын.

Кӧлан чынжымак полыш кӱлеш, тудлан полшаш йӧн лийже манын, його-влак деч утлыман.

4. Сектышке пураш ӱжшӧ-влак

«Ик гана, кок гана шылталымеке, еретик деч кораҥ, тудо йо- егылыш лийын, сулыкышко пурен» (Тит. 3:10).

Тиде ойым кучылтын, католический да православный черке, шӱдӧ тӱжем да миллион дене еҥым пуштыныт. Сандене тиде мутым Библийын Синодальный изданийжым кусарыше-влак деч утларак келгынракын ончен лекташ кӱлеш. Библийын тиде мут- шым йӧршеш йоҥылыш, Юмын Шомакшылан да Шӱлышыжлан йӧршеш тупынь кучылтмо шотышто хрестоматийысе пример семын ончыкташ лиеш.

«Ересь» грек мутым руш еҥлан раш руш йылмышке кусараш кулеш. А чынже тыге кусарыман «партий», «секта», «выбор».

Кунам иктаж-кӧ йӧратымаш деч кораҥеш, йырже шке гай- жым чумыра, тунам религиозный партий, секта шочеш, тудо вара иза-шольо-шамыч деч ойырла.

Ушаныше-влак коклаште тӱҥжӧ йӧратымаш. Тиде сугынь эн ончыч шочын. Кунам йӧратымаш олмеш, ала-мом весым шонен луктыт да тидлан кӧра ойыркалаш, шке декыштат тидым ончен веле пурташ тӱҥалыт — секта шочын манаш лиеш. Черке полат- влакым сектын пӧртышт семын ончаш лиеш.

Христослан лӱмжылан веле • ӱшаиаш огеш лий. Лӱмжылан веле ӱшаныме годым йӧратымаш огеш лий. Кунам йӧратымаш уке гын, изи шылтыкланат кӧра иза-шольым «еретик» манын ти- таклаш лиеш. Южгунам тыгай койыш мыскара йӧршан трагедий гай веле коеш. Кокымшо курымышто Рим кугечым ик кечыи эртарен, Изи Азийыште илыше еврей ден христиан-влак — вес кечын. Изи Азийыште илыше христиан-влак Римын шомакшым колыштын огытыл, тунам Римысе папа Виктор (189—198) нунын Ӱмбаке анафемым колтен.

Секта-влак эре шочыт: сектым чумырышо-влак шке семы- нышт чын лийын кертыт, шке чыныштым ӧкымеш еҥлан тушкен, Шке сектышкышт пурташ тыршат. Тыге огыт сеҥе гын, кугыжа- ныш да тыглай илышыште улшо йӧным кычалыт. Кугыжанышӓа полышым огеш пу гын, сектант-влак шке религиозный ушемыщ| тышт петыралтыт.

Тиде ужаш тӱҥалтыште Титын мутшым Рим черке ик семыц умыла: Рим черке веле чын ышта, молышт — йоҥылыш. Иктаж| кӧ вес семын шылтален ойла гын, Рим черке тудлан вигак «еретик» лӱмым пуа. Тыгак шукын шоненыт, сандене тидын годым моткоч шекланен лийман. Кеч-кӧ тый от лий, йоҥылыш лийше- влакым йӱлалтыме сомыл деч моло пашам шуктет гын, утларак пайда лиеш.

Библийым уэш кусарыме годым Титын тиде мутшо вес семын йонта, кызыт вет идеологический тушманым тулеш огыт йу| лалте:

«Айда-лийже ӱчашымаш деч, еш илыш шумлык манеш-манеш деч, закон шумлык ӱчашымаш, тума деч кораҥ, молан манаш гын, нуно пайдам огыт пу. Ик гана да кок гана шылталымеке ойырлаш ӱжеш гын, тудын деч кораҥ, ты айдеме, ойырлен, сулыкышко пурен. Тудо шкенжым шке судитлен».

Павыл Тидлан ойырлен кайыше дене кузе лияш ойым пуа; «ик гана да кок гана шылталымеке, тудын деч кораҥ». Парням ончыктен веле огыл шылталаш каласыме, оригиналыште каҥа- шым пуаш, туныктен ойлаш манын палемдыме.

Черке теоретический йодышым тӱрлӧ семын ужын моштымо дене каткалалтшаш огыл манын Титлан ойлымо, тудо ик гана да кок гана мутланышаш ыле. Айдемын кап-кылже лушкыдылан кӧра, тиде чыла лиеш манын ӱшаныдарышаш да тыгай еҥ Юмын Кугыжанышке огеш логал манын каласышаш (Гал. 5:18—22). ]

Кызытат христиан тӱняште сектант шӱлыш ила. Ынде черке але секта-влак тушманышт ӱмбаке крестовый поход дене огыт кай гынат, ты койыш духовный да тыглай илышлан лӱдыкшӦ улеш. Сай нӧшмӧ иявондо коклашке логалеш гын, иявондо Юмын Шомак почеш атыланымым пызыра. Чыла арамшудым йӱлалтен от пытаре гын, эре тыге лиеш.

Павыл Титлан сектант деч коранг манын ойла, ты мутымак тудо ойла Тимофейлан: «О Тимофей! тыйын верч улшым арале, шоя ден яра муторгаж деч кораҥ» (1 Тим. 6:20—21).

Чын ӱшан деч кораҥше-влак, Юмын калыкшым шалатаШ тыршат, тӱрлӧ туныктымаш нерген ӱчашат. Кажне Иисус Юмын эргыже да Господь улеш манмылан ӱшана гын, Юмо деч шочый манмылан ынешт ӱшане.

Ушаныше-влак изи тучам секта пашалан титаклаш лиеш- Иза-шольо гыч кеч иктым огеш шотло гын, кугу черке организа- цнят секта улеш. Лютеран-влак Финляндийыште шукын улыт гынат, нуно сектыште улыт манаш лиеш. Православный еҥ-вла- кат сектант улыт. Финляндийыште тиде шинчашке коеш — нуно

90

J

L,iште изиш гына улыт. Секта деч поена лиеш мо? Вашмут прос- V чыла иза-шольым йӧраташ кӱлеш.

^Т Щояче туныктышо-влаклан кӧра Библийыште моло текстымат йоҥылыш умылтарыме. Ондакак рушла савыктыме Библий финн ",_ыЛм^е дене лекме деч еайрак да кызыт руш йылмышке кусары- _ме дечат шотанрак. Мутлан, Библийысе тиде текстым рашемдаш огеш кӱл:

«Иза-шольо-влак, сӧрвален йодам: ойыркален шогышо, молан _те тунемын улыда, тудын деч ӧрдыжкӧ шупшкедылше-влак деч кораҥза» (Рим. 16:17).

5. И к христиан вожан варналтше (смешанный) религий-влак

«Ӧрам, кузе тыге вашкен те Христосын порылыкшо деч ойыр- лен вес евангелийышке вончеда. Но весе уке, Христосын Еван- гелийжым йоҥылыш умылтарыше веле улыт.

Ме але кавасе Суксо тудын ваштареш ойла ыле гын, анафема лийже.

Кузе ме ончыч ойленна да кызыт мый уэш каласем: мом те налында, тудын ваштареш пелешта гын, анафема лийже» (Гал. 1:6-9).

Евангелий Юмо шке порылыкшым Иисус Христос гоч пуа манеш. Тидым галат-влак раш умылен огытыл, сандене черкышке толшо у туныктышо-влакым колышташ тӱҥалыныт. Мом Юмо нунылан пуэн, тудым Господь деч эше йодыныт.

Галатийышке Евангелийым Павыл конден, галат-влак чын евангелийым налыныт манын тудо пален. У туныктышо-влак ута- ралташлан еврей программым темленыт. Ситуаций нимолан йӧр- Дымӧ лийын: тыные ола уремла гоч автомат дене тыныелык верч кучедалше-влак эртыме гай койын.

Йодышым тыште тӱҥжӧ гыч йоҥылыш шындыме: Юмо мемнан сулыкнам сулен налмына почеш огыл, поро кумылан улмыжлан ^кӧра касара. Юмо чынжымак • мемнан сулыкнам куштылгын проститла. Кунам иктаж-кӧ толеш да тыят иктаж-мом ыштышаш Улат манын ойла, шеклане, йоҥылыш корнышко ит тошкал.

Юмын порылыкшым пазарышке каен налме семын налаш ^0гещ лий, тылат тудо пӧлек семын логалын да ӱшанет гоч тудым Чалынат, тыйын чонет Юмын гай лиеш, кӧ тылат осалым ыштен. ^тУдым проститлет, вет Тудо тыйын сулыкетым касарен.

Кок тӱжем ий коклаште ятыр шоя евангелий шочын да пы- ^Тен. Иктыже кугу мер толкынышко савырнен, молыжо шкеныш- ¹⁴м барон Мюнгхаузен семын шкеныштым шке куп гыч ӱпыш- ^{1 Ь!}м шупшын лукташ тыршымышт дене кошартеныт. Айдеме ту- К'ьщын ик ӱшан — Иисусын кидыште улшо Юмын порыжо. Мо- ”¹⁰ семын утаралташ ойлымо шомак — шоя

Евангелийым локтылмо икмыняр ошкыл моткоч сӧрал лийыц Галат-влаклан У ден Тошто Ушем-влакын туныктымо ойыштым варкален темленыт. I курымышто Персийысе кокюмын да У Уше, мын туныктымо ойыштым варкалыман евангелийым кумдан ша. реныт. Кумшо курым гыч грек философийым, Тошто ден У шем- влакын туныктымо ойыштым, языческий верам, христиан огыд кугыжаныш кучемым пырля варкалыме учений ончыл верышке лектын. Тыге шочын религий, организаций; погынымо вержымат черке маныт. Тыгерак черке пелен ты тӱнян принципше-влаклац эҥертыше вес черке уло.

Кыдал курымла гыч тӱҥалын организованный черке евангелийым тудын оригиналже дене вашталташ тырша. Тиде койьщ евангелистский толкыным шочыктен. Евангелвйокий толкыны! уверже — поро нерген увер. Туге гынат мучаш марте огеш ой- лалт: ӱшанаш тӱҥалмеке, Юмо деке корно почылтеш веле, тӱҥ сомыл корнышто — паша. 1

6. Айда-йӧра манше-влак (равнодушные)

«Кӧ Иисус Христос Господьым огеш йӧрате, анафема лийже» (1 Кор. 16:22). 1

Язычник ден чояланен илыше-влак шке уда койышыштлан мутым огыт кучо. Нуно шке семынышт сай еҥат лийын кертыт. Но кунам Иисус Господь деке лишемыт, поро, илыш да чын деке кузе кайымышт раш коеш. Ты наста-влак нунылан нимом огыт ойло да уш-акылышкышт огыт пуро гын, чын корнышко шогалаш манын ӱжмаш арам лиеш.

Юмо деч поена илыше еҥын ӱшанже лийын огеш керт. Уша- ныше ойырен кертеш: Юмын кӱштымыжым шукташ але шукташ огыл. Шнуй Шӱлыш гоч тудо чыным пала. Господьым йӧрата гын, чыла шуктымо пашаже Юмылан келшыже манын тырша. Кеч-могай сомылым тӱҥалме деч ончыч, Юмо деч ойым йодеш. Йырваш илыш проста огыл, кече еда ме Юмо деч полышым йодына. Шнуй Шӱлыш йоҥылыш ошкылым ыштыме деч ончыч мемнам шке шижтарышӓш. Айда-йӧра манше лийын огына керт. Юмым йӧратен, ме Тудын пеленже улына.

«Пашам койдымын ыштен Юмо чаплана, пашам шымлен кугыжа чапым налеш» (Притчи 25:2).

А4ом Юмо ыштен да ышта чыла сай да шотан. Юмын чапше Тудын пашаштыже коеш да пашажым ме чылан ужына. Ме шке- жат Тудын калыкше, Тудын чапшылан кӧра Христос верч шо- чынна. Ме эрненна, Тудым чапландарена да Юмын калыклан койдымо кугу уш-акылжым почын шогена.

Еҥ-влакым аралашлан, Юмо шке чапшым шылтен. Юмо Шке чапше дене чыла сулыкым сеҥа. Мландывалне айдеме Юмын чапшым ужын огеш сеҥе.

Юмын чапше чыла осалым пытара, Христосым шотлышо еҥ веле Тудын чапшым ужын кертеш. Христосын вӱржӧ дене веле айдеме Юмо деке лишемын кертеш. Юмо арала, чонлан патыр- лыкым пуа, туныкта, вийым пуа (Пет. 5:10).

Чын, поро да илышым калыкыште эре годым кӱкшын огыг акле. Иисусым 30 серебренниклан веле акленыт, лач тынар кул шога пазарыште. Юмын чапшым ужшо веле Юмым шотла.

Юмо гына чапан лийын кертеш. Кӧ тудым кычалеш, тудлан Юмо курымашлык илышым пуа (Рим. 2:7). Чыла поро Юмо деч лектын шога, сандене Тудым моктыман. Юмым кумалме годым,. Тудлан таум ыштыман. Айдеме Юмын почтальонжо лийын кертеш, тунамат пуышын чапше кондышын чапше деч кугурак.

Ушаныме годым Юмым чапландарет, Юмо тунам шке чыла внктара. Мыланна Христослан да Юмын сӧрымыжлан ӱшанаш кӱлеш. Me палена: Юмо уло, илыш тудын каласымыл<е почеш ^Зрта (Деян. 16:22—26).

Кунам мый ты книгам финн йылме дене возенам, Павылын мутшо мом ончыкта иже умыленам: «Мый Христос лӱмеш ал пытымым, шыгыремдымым, ойгым, виешлымым йӧратенам, кунам ^мый вийдыме улам, тунам мый виян улам».

Кунам мыйым шыгыремденыт, Юмо мыланем моткоч сай еҥ- влак коклашке логалаш полшен, нунын нерген мый кумалам, Юмылан таум ыштен нуным шарнем. Нунын кокла гыч коктын

жо — украин Черновцы ола гыч Степан Николаевич Онуфрийчук ден Греций гыч Пашалис Сфюридес вес тӱняшке каеныт. Айдемым тудын поро чонжо сӧрастара.

Юмын чапше шуко шӧрынан да тыгакак нимучашдымын Тудлан таум ыштена. Южгунам Юмым умылаш тӱҥалмыланат таум ыштет. Тунам Юмо деке чыла поро чонет нимучашдыме таумут дене лектеш. Очыни, тыгай кумылеш 133-шо псалом шочын:

«Таче йӱдым Господьын еҥышт, Господьын суртышто улшо влак, Юмым моктен, таум ыштыза. Киддам черке деке нӧлталын, Юмым моктен, кумалза. Мландым да кавам пуышо Сион гыч Господь тылат шке порылыкшым пуа».

Юмын калыкше Господьым чапландарен ила. Юмым моктымо годым, Господь шке еҥжын ойжым илышышке пурта. Ме Юмын порылыкшым нумалшаш улына.

Юмым, чапшылан таум ыштен, умылаш лиеш. Павыл шке во-, зен колтымо ойжым тау ыштыме мут дене тӱҥалын:

«Юмын Ача ден Иисус Христос Господь деч тыланда порылык да тыныс. Поро Юмо ден мемнан Господь Иисус Христосын Ачаже да чоным куштылемдыше Юмо...» да таумутшым тыге кошарта:

«Господь Иисус Христосын порылыкшо да Юмын йӧратыма- шыже да Шнуй Шӱлыш кыл чыланда пелен лийже (2 Кор. 13:13). Юмын благословенийже Тудын чапшым ончыкта. Мучаш- те чылажат Юмо деке пӧртылеш (Рим. 11:36), вет чыла Тудын деч, Тудлан, Тудын деке Курымеш. Тудлан тау. Аминь.

БИБЛИИ ЫМ «У МЫЛ Ы МАШ

Библийышке икмыняр книгам погымо, нуно лу курым утла жапыште возалтыныт. Библийын пытартыш книгаже-влакым кок тужем чоло ий ончыч сералтыныт.

Тӱнямбал литературышто Библийым эн шуко лудыт, ик кни- гашке чыла пурташ манын Библийым тыгыде шрифт дене вич- кыж кагазеш савыктат.

Библийын кугезе книгаштым иврит йылме дене тӱжем ий коклаште возымо. Христосын шочмыж деч ончыч возымо книга-вла- кым Тошто Сугынь маныт. Тошто Сугыньышто 39 книга уло, Моисейын манме тӱҥалтыш вич книгам Закон ала тора маныт.

Христосын шочмыж деч вара серыме 27 книгам У Сугынь маныт. У Сугыньын эн тошто книгаштым грек йылме дене возымо. У Сугынь евангелий-влак дене тӱҥалеш, вес семынже тиде ныл айдеме Иисусын мландывалсе илышыжым каласкалымыже улеш.. Тӱҥалтыш кум евангелий чыла ик семын каласкалат. Ты евангелий да Иоанн деч евангелий Иисусын ыресеш колымыжо, Тудын ылыжмыже да Ачаже деке пӧртылмыж дене пытат.

Апостол-влакын пашаштышт евангелийыште каласкалыме деч вара мо лийын ончыкталтеш. Апостол-влак Господь, Тудын калыкше нерген каласкалат, Павылын Римыште кок ийым лиймы- же, Юмын Кугыжаныш нерген туныктен ойлымышт дене мутыш- тым кошартат.

Апостол-влак мӧҥгӧ мо лийшаш манынат Библийыште серыме. Шукыжо ойлымо гыч шукталтын. У Сугыньысо^ 21 книга гыч ятырже Павылын, Иоаннын, Петрын да т. м. тӱрлӧ верлаште илыше Юмын еҥыштлан возен колтымышт улеш. У Сугыньын да пӱтынь Библийын пытартыш книгаже — «Уш-акыл волгалтме голым», «Апокалипсис», тыште Иоанн мо лийшаш нерген ужмы- Жым возен.

Юмын мутым мыняр гана лудат, тунар эре уым да уым шка- ланет муат. Мый шкеже Библийым магнитофон кассетыште ко- лыштам, тунар чонлан сай чучеш, кунам уш-акыл Юмын шомак- Uie дене волгалтеш.

Эн сай писательын книгаштым, икмыняр гана лудмеке, ту- рыснек умылаш лиеш, Библийым — нигунам.

Библийыште каласкалыме семынак, моло книгам возаш тыр. шеныт, но шот лектын огыл. Юмын шомакше ваштареш тӱрлӧ | семын кучедалыныт, но Библий сеҥен да курымла коклаште леҥгыдемын толын. Библийын 66 книгаште улшо чыным, кеч тыршеныт гынат, нигӧ орлен кертын огыл. Ты книга-влакым йӧ- ратен араленыт, возен налыныт, варажым нуно канонышко са- вырненыт.

Библий деч ӧрдыжеш кодшо книга-влакат лийыныт да кызы- тат нуным палат. Тошто Сугыньышко, ешарен, эше апокриф книга-влакым пуртат, ты литература чынже денак виян.

У Сугынь деке вес паша. Библий пелен аралалт толшо серы! маш-влак моткоч лушкыдо улыт («Латкок апостолын туныктымо ойышт», ятыр возен колтымо шомак-влак). Черке могай корным эртен? Христиан верам кугыжаныш кучемат поктен да кӧргыш! тӧ туткарымат ужын.

йодышым рашемдаш еретик-влакын книгашт манме Египе! тыште 1980-шо ийлаште мумо рукопись полша. Ты книга-влакым коптский йылме гыч кызыт кусарыме да мом тушто возымо ынде чылан палат. Библийым ты рукопись огеш вашталте, тидын го| дымак кумшо-нылымше курымлаште христиан вера дене мо ли! йын манын умылаш полша.

Библийын чыла книгажым иктеш савыктен лукташ ондак йӧн лийын огыл. Книга-влакым кид дене кӱжгӱ лаштыкеш возеныт. Ушаныше-влак текстым вуйышто кучаш тыршеныт, Библийым возен налаш пеш шерге лийын. Шуко ӱшаныше евангелийын изи ужашыжым веле пален.

Тошто Сугыньын кызыт палыме кугу рукописьшым Христо-: сын шочмыж деч ончыч кум курым ончыч возеныт. Тиде возымым кокымшо тӱнямбал cap мӧҥгӧ Колышо ер (Мертвое озеро) деч тораште огыл улшо Кумран пустыньыште шун кӧршеклаште муы- ныт. Тидын годым Тошто Сугыньын книгаж деч поена есенян еврей сектын возен кодымышт лийын. Кумраныште мумо текст да Библийын кызытсе текетше икгай улыт.

У Сугыньын ужашыже-влакым эн ондак кокымшо курымышто муыныт. У Сугыньын канонжо шочаш тӱҥалме годым, чыла книга иктеш (кодекс) савыктыме, кугезе кодекс иылымше курымышто лектын. Тудым XIX курымышто Синай пустыньыште вер- ланыше Православный монастырьыште немыч шымлызе Тишей- дорф муын. Тишендорф Святой Екатеринан ты монастырьыште 1844, 1853, 1859 ийлаште лийын. Кужу жап сӧрвалымеке, ты ру- кописьым тудо налын. Варажым рукопись Петербургысо руШ тоштерышке логалын, вара совет-влак 1933 ийыште 100000 фунт- лан Английысе Британский тоштерышке ужален колтеныт.

Кумраныште мумо рукопись-влак Библийым шонен возеныт манме ойлан мучашым ыштен. Да Библийым пужгален возаш щонышо-шамычымат кепшылтен.

Библий осал пӱсӧ йылман коклаште шочын. Вич тӱжем еҥым _вич кинде да кок изи кинде дене пукшен ситарыме ойлымаш — чын але шоя? Тыгай йодышымак шындаш лиеш Иисусын ылыж- ме шумлыкат. Шке шинчашт дене ужшо-влакат ӱшанен кертын огытыл. Ала-кунам ужшо-влакын каласкалымыштым лудын, кузе _таче чыла тидлан ӱшанаш лиеш?

Иисусын калыкше тидлан ӱшана, ылыжше Госиодьым пала. Ме кече еда Тудын ӧрыктарыше пашажым шинча дене ужына, сандене 2000 ий ожно Тудо тыгакак ыштен манмылан огына ӧр.

Наука фактлан тунам ӱшана, кунам тудо уэш пачаш лийын кертеш. Господь уэш экспериментам эртараш кумылан. Ме шке- нан у^гшаннам шуктымо паша дене гына висен кертына. Илышыш- ке пурген толмо ӱшан нерген Господь тыге ойла:

«...Чынак, чынак ойлем тыланда: Мыланем ӱшаныше Мыйын пашам шукташ тӱҥалеш, Мый дечем утларак шукта, Мый вет Шке Ачам деке каем.

Мом мыйын лӱмем дене Ачам деч йодыда, тудым шуктем, Ача эргыж дене мокталтше. Мыйын лӱмем дене мом йодыда, Мый тудым шуктем. Мыйым йӧратеда гын, Мыйын сугынем шуктыза» (Иоан. 14:11—21).

Юмын пашажым наука умылен огеш керт. Юмылан кӱшташ огеш лий. Чудеса-влакым, тыглай лийыт манын возымо огыл. Ӧрыктарыше сыныштлан нуиым ушештарыме.

Библийым айдеме возен маныт. Тидын дене ом ӱчаше, иктым ушештарем: шуко гана тыршен гынат, айдеме тидын деч сай ик I книгамат возен сеҥен огыл. Тиде ой мыйын огыл, а Минскыште эстетикым тунемше студент Евгений Скворчевскийын. 1989 ийыште йӱдвошт Белоруссий гоч автобус дене кайымына годым, мый тудлан рушла савыктыме ныл евангелийым пуэнам. Унагудышто вес гана вашлиймына годым, Евгений каласен: «Мый нигунам тыге чоным кумылаҥдышым лудын омыл».

Библийым кугезе годымак тӱрлӧ йылмышке кусараш тӱҥа- льщыт. Тошто Сугыньым иврит гыч грек йылмышке Христосын Шочмыж деч кум курым ончыч Александрия Египет олаште ку- ^сареныт. Ты кусарыме паша Септуагинт лӱм дене историйышке ^пУрен.

У Сугынь ондак грек йылме дене возалтын манын кызыт шо- Нат. Мартин Лютер икмыняр ужашыжым арамейский йылме де- Не серыме манын шонен. Кок йылме дене возымьшат аралалтыи Коды и. Касвел христиан-влак У Сугыньым тӱҥ шот дене грек йылме гыч кусареныт. Нылымше курымышто Евсевийын черке Историй книгаштыже (Евсевий. «Церковная история» VI. 25:3).

⁷ Осмо Пӧӱстн 97

I

Матфей евангелийжым иврит йылме дене возен манеш. Ты во! зымо кодын огыл, археолог-влакын пытартыш пашашт тидыц шумлык ӱшаным шочыкта.

Иисусын шочмо мландыже — Галилей ден Иудей, тыште ара- мей ден грек йылме дене ойленыт. Арамей йылме иврит деке моткоч лишыл, Вавилонышто пленышке логалмекышт, еврей-влак иврит олмеш арамей йылме дене мутланаш тӱҥалыныт. Иврит юмым кумалме йылме семын веле аралалт кодын.

Лишыл Эрвелне (Ближний Восток) грек йылме Александр Македонскийын эртарыме cap годым шарлен. Ты сӧй Христосын шочмыж деч кум курым ончыч лийын.

Арамей йылме дене возымо Библийым Пешитта маныт. Пе* шиттам англичан йылмышке кусарыме. Библийым англичан йыл- мышке грек ден иврит йылме гычат кусарыме. Ты кум вариант ялт икгай улыт.

Христиан вера шочмо годым Библийым армян ден грузин, латин ден гот йылмышке тӱрыснек, коптский (египетский) ден эфиоп йылмышке ужаш дене кусарыме. Латин йылмышке Юмын шомакшым Йӱдвел Африкыште кусарыме, католик черке варажым Иеронимусын Вульгата манме латинла савыктыме Библи! йым кучылташ тӱҥалын.

Нылымше курымышто синодальный черке шочын, тиде христиан вералан энтекым веле конден. Библийым кусарыме паша тӱжем ийлан шогалын. Европышто Ренессанс жапыште гына кугыжаныш черке деч айдеме утлен да Библийым уэш кусараш пижыныт.

У Сугыньым финн йылмышке икымше гана 1548 ийыште, пӱ| тынь Библийым 1642 ийыште кусарыме. Германийыште книгам савыкташ тӱҥалме деч ончычак немычла Библий-влак лийыныт, 1466 ийыште немычла Юмын шомакшым савыктеныт. Мартин Лютер У Сугыньым 1522 ийыште, Тошто Сугыньым 1534 ийыште кугу тираж дене немычла савыктен луктын.

Руш православный черке кужу жап тошто славян йылме дене савыктыме Библийым веле кучылтын, ты йылмыжым священ- ник-влакат сайын пален огытыл. Кызытсе руш йылме дене У Сугыньым 1820 ийыште веле савыктеныт, туштыжат пел могьн рышто тошто славян йылме дене текст лийын. Тиде тошто черке йылме деч поена У Сугыньым 1823 ийыште гына луктыньгг.

1826 ий марте Библийым кугу тираж дене ямдыленыт, вара лу ийлан Библийым Россий мучко шараш огыл манын черке ден кугыжан кучем пунчалым луктыныт.

Пӱтынь Библийым рушла 1876 ийыште савыктеныт, но вара' жат Библийым Российыште муаш куштылго лийын огыл.

Кызыт марте Библийым кок тӱжем наре йылмышке кусарЫ' ме. Ий еда Библийысе ушем гына 10 миллион утла БиблийыМ

ужала. Моло ушем-влакат ятыр ужалат. 1983 ийыште Китайыш- ,,._е миллионат пеле Библийым савыктеныт манын ойлат. Туге _гынат тӱняште Библий огеш сите, шуко вере кугыжаныш кучем _ты виян да сай литературым шыгыремден, айда-лийже сатум

«шӱкат».

Пытартыш жапыште Библийым уэш-пачаш ик йылмышкак кусарыме койыш лектын. Англичан йылме дене кутырышо эллаш- _те ты мода утларак коеш.

Консервативный англичан-влак 1611 ийыште кусарыме Библийым кучылтыныт, но эртыше кумшӱдӧ утла ийыште йылме вашталтын, тунамсе Яков кугыжан манме англичан Библий тош- темын. Тидланак кӧра Библийым тошто грек йылме гыч кызытсе грек йылмышке кусареныт. Англичанла мутланыше эллаште кызыт талук еда гай Библийым уэш кусарен савыктат. Можыч, ты паша пайдале, чылт оригинал семын чыла шонымым вес йылме дене садиктак каласаш огеш лий. Иврит ден тошто грек йылмым тунемын, Библий оригиналым лудын шымлыме деч сайже уке.

Финляндийыштат Библийым кусараш мода толын шуын, амал- же тыште весе. Кызытсе Библийын йылмыже финн-влаклан раш, но 1938 ийыште кусарыме годым чын умылаш лийдыме шуко вер уло. 1992 ийыште финнла лекше Библий эшеат уда. Тыште вет сылнымут мастарлык тӱҥ огыл, Юмын шомакшым умылтарен мошташ кӱлеш.

Тӱтг амалже тыште теве могай: Юмын тӱнясе идей-влак луд- шылан лишыл да раш огытыл. Тыгай сӱрет лиеш, кунам шко- лышко коштшо математика дене докторский диссертацийым лу- даш тӱҥалеш. Кеч Библий чыла ойым шкеак умылтара, лудшы- лан садиктак палыдыме-колдымо йылме дене лудмо гай чучеш.

Библий Юмын еҥ-влакын книгашт, молышт тудым умылен огыт керт. Ко Юмын Кугыжаныш нерген евангелийым колеш, Иисусым шке Господьшылан шотла да тудын почеш каяш лиеш, ^тУдлан гына Библий шке поянлыкшым почын пуа. Тунамат ты книгам умылаш ӱшаным шуктышо еҥ полша гын, сайрак лиеш.

Кеч шуко элыште чарак деч поена Библийым налаш лиеш ^гынат, тудо тыглай книга огыл. Фарисей-влак Иисус нерген книгам лудын улыт гынат, кунам Тудо илыше ончыкышт толын шо- галын, пален огытыл. Тыгакак христиан вералан тупынь шогы- ^Ц1о-влак шке иза-шольыштым, ваш-ваш огыт уж. Ко Библийым ^и°зен манын шуко ойлалтын. Библийым Юмын Шӱлышыж пол- '"ымо дене айдеме возен. Умылен кертын огытыл да шуко ӱча- ^1ценыт. Вашмутшо раш: кунам айдеме Иисус деке лишемеш, тучам тудын пашажым Юмо шке вӱда. Сандене кӧ пашам шукты- ию улеш манын ӱчашыман огыл. Юмо кузе виктарен шога манным, Марк деч евангелийын мучаште лудаш лиеш: «Кутырен

пытарымеке, Господь кавашке нӧлталтын да Юмо пелен шинчыц А нуно каеныт да чыла вере Юмын полшымо да палым пумьщп почеш туныктен коштыныт».

Кызытат Юмын полшымо дене Тудын еҥышт туныктен кощ. тыт, нунын ойышт Библийысе семынак чын улеш. Библийлац ӱшаныман, туныктымо у ойым Библийысе ой дене таҥастарымац. Ушаныше еҥлан Библийым сайын палыман, тушто мо кӱлещ’ чыла уло, нимом ешарыман огыл, вет мо нерген тушто ойлал- теш, тудо огеш тоштем да огеш вашталт.

Иисус почеш кайыше Библий деч поснат сотанан кидышкыже огеш логал, Юмын Шӱлышыжӧ тудым Библийыште ончыктымо корно дене наҥгая. Египетыште кул семын лиймыж годым, Иосиф У Сугыньым веле огыл Моисейын законжым, пиямбар-вла- кын ойыштым пален огыл, туге гына тудо неле годым чын ыштен моштен. Библийым шымлыме деч Юмын Кугыжанышым кычалы- на гын сайрак лиеш. Господьым шотлет гын, Тудо, Библийым почын лудмет годым, Шнуй Шӱлыш гоч чыла умылаш полша, Кӧн шӱмжӧ Юмылан почмо огыл гын, тудлан Библий нимом огеш ойло, ме, Иисусын вӱржӧ дене эрыкталтше-влак, тушто эре уым да уым муына.

Мо нерген Библийыште ик мутат уке, тидымат лудшо палы- шаш. Библийыште кресача, кресава нерген, конформаций (протес- тант-влакын икымше причастий) нерген, рошто пайрем нерген, сӱан да колышым тойымо йӱла нерген, черкысе кафедра нерген, черке полат-влакым чоҥымо нерген да религийын моло рек- визитше нерген огеш ойлалт. Нуным ушештарышым иктаж-мо- жым Тошто Сугыньышто муаш лиеш. У Сугыньышто тидым чыла шӱлыш (дух) вашталта.

Библий негызым гына умылтара, молыжым Юмо деч Шнуй Шӱлышыштӧ налына.

Юмо уло манын философский йӧн дене Библий огеш ойло. Илышыште ме тидым шке шижына. Йоҥылыш ыштет гын, Юмо ужеш, кеч тый ик ганат Библийым ужын отыл. Кунам лач ыштет, Юмо деч порым налат, кеч Юмо нерген колын отыл гынат. '

Библийыште мом да кӧлан возымо манын шекланаш кӱлеш. Титлан Павыл кӱштен Критысе олалаште кугурак-влакым шо- галташ, но ты сугынь Рантасалми волость гыч Пеккалан нимогай полномочийым огеш пу. Тудо шке духовный ачажым колыштшаш, кузе Тит Павылын кӱштымыжым шукта, тугакак тудын ойжыМ колыштшаш.

Библийысе пример-влак почешат ышташ огеш лий. Илия Ваала гыч. 400 жрецым пытарен, Римысе папа тыге ышта гын, тудо еҥым пуштщо лиеш. Еҥ семын койын ыштымаш — модыш веле. Аваже пелен когыльым кӱэштше ӱдырым. моктыман веле, ава- _>ке семын кӱэштын мошташ тудлан шуко жап да вийым пышташ кӱлеш.

Библийыште каласыме: «Юмын мутшо тунемме, тӧрлатыме, сайлан шылталыме годым кӱлеш, тек Юмын еҥже поро пашалан _ямде, шотан лиеш». (2 Тим. 3:16—17). Библийым инженерлан лукмо технический Справочник дене таҥастараш лиеш. Ошма ден цементым мыняр лийын тунар пырля пыштен луген огеш керт, тидлан справочникышке ончалман. Мом таче чоҥаш — пӧртым, корным, кӱварысе справочникыште каласыме огыл. Тыгай ойым вуйлатыше пуа. Пашашке кайымет годым, кушко пураш тылат Библий каҥашым огеш пу. Юмо виктара. Кӧ Юмын ойжым ко- лыштеш да тудын почеш ышта, шотан пашаеҥ лиеш.

Библийым Юмын шомакше маныт, тиде мут денак Иисусым манаш лиеш: «Тӱҥалтыш годым Шомак ыле, Шомак Юмын ыле да Шомак Юмо ыле. Тудо тӱҥалтыш годым Юмын ыле»,— Иоанн деч евангелий тыге тӱҥалеш. Me Иисус пелен улына гын, Тудат мемнан пелен, мемнан пашана лектышан улеш, саскана шукемеш.

Юмын шомакше почеш тӱня шочын. Шомак йылмын палыже веле огыл, Библийыште «шомак» мутым сугынь да сугыньын шукталтмыже семын умылаш кӱлеш. Сугыньышто ойлымым шукташ ситыше вий уло. Мом Юмо ойла, чыла шукталтеш. Юмын шомакыштыже Шӱлыш да илыш уло.

Юмын еҥже мом ойлымыжым эскерышаш, вет Господь Шке тарзыжын ойжым шуктен толеш. Ушаныше поро лийшаш веле огыл, Юмын ончылно ойлышаш. Ушанышылан Юмын йӱкшым колышташ тунемман, колыштын моштыман веле огыл, ой почеш ыштен моштыман. Ушаныше-влаклан Юмын йӱкым колаш неле огыл, тый тудын йӱкшым веле колаш тыршаш тӱҥалат. Но кӧ тыйым вӱдаш тӱҥалеш? Тидын нерген шонкалаш тугай верышке кай, кушто нигӧ тылат огеш мешае: мо тыйым тургыжландара, чыла чонет гыч луктын кудалте да колышт. Вара Библийыште возымо дене таҥастаре: кӧ деч уверым налынат — Юмо деч але шке шонен луктынат. Ик кугу пашам шуктен шогышо еҥ лий, тек чонет кавасе тӱняшке ӱжеш да Юмын полшымо дене тушко шуам манын ӱшане.

Кунам тый Библий дене пойдаралтат, Юмо тыйым суапле со- мылыштет шке вӱдаш тӱҥалеш да «Юмын шомакше чонетлан, йылметлан лишыл лиеш» манын кертат.

ХРИСТИАН ЛИТЕРАТУРА НЕРГЕН

Христиан литература пеш шуко уло, чынжымак сай книга шагал. Христиан литература моло литературын да айдемын шуктымо моло пашан кӱкшытыштыжак лийшаш. Ты литература порым да чыным пален налаш полшышаш, уке гын, лудын жапым арам веле йомдарет.

Христиан литература гына тӱня нерген чыным каласкала. Моло литература туге тӱням сӱретлат, пуйто чын, порылык да илы- шат уке. Христиан деч моло литература, Карл Маркс ден Уолт Диснейын произведенийышт семын йомак веле улеш. Иомакыш- те айдемылан Юмо дечат поена сай манын ойлалтеш. Йомакым лудаш лиеш, тудлан ӱшанет гын, шканет ойгым веле муат.

Языческий писатель-влак ӱшаныше-влакым пропагандист семын веле ужыт. Тидын шотышто финн писатель Вяйно Линнын «Палыдыме салтак» книгажым ончыкташ лиеш, пуйто 40-ше ийлаште Финляндийыште ӱшаныше-влак лийын огытыл.

А кызытсе Российыште эшеат пуйто Христослан изи йоча-влак дене кумалыт манын шонат. Ӧрат веле могай сулыкышто илат атеист-влак. Тыгай манеш-манеш атеист-влакын уверже гыч шарла.

Язычник-влак христиан литературым религиозный маныт. А чынжым гын — мӧҥгешла. Язычник-влак чын уверым чытен огыт керт. Финляндийысе язычник-влак ГДР-ыште шӱдӧ тӱжеман демонстраций уждымо прессам игылтыныт, тидын годымак финн пресса шкежат ӱшаныше-влакын шӱдӧ тӱжеман погыныштым уждымо гай коеш.

Языческий репортер-влак курык ӱмбалне Христосын истори- йыште кугу кышам кодышо туныктымо ойжым колыштыт гынат, нуно сосискым ужалыше кевыт дене шондан огеш сите манын веле каласкалат ыле, очыни. Язычник-влакын ойышт эре религиозный улеш, нуно шке тыгыде юмышт нерген веле каласкалат. Кунам языческий радиоканалыште Спенсер, таум ыштыме, кечын кинде-шинчал верч кумалеш гын, кӧлан молитве шуэш манын огеш ойло. Атеист «Поро Господь» манын каласен огеш керт. Языческий канал, йоча-влаклан ӧкымеш Библийым туныктат да тидым чараш кӱлеш манын, кампанийым тӱҥалын кертеш. Ты- гакак Юмын еҥжат школ программа гыч ӧкымеш туныктымо _моло предметымат кораҥдаш йодын кертеш. Христиан этика почеш, йочан эрыкшым школышто шыгыремдат гын, эн кугу сулы- кышко пурат вет. Тылеч поена чыла чыным Иисус веле пален

кертеш.

Язычник але еврей, Юмын Кугыжанышке пурымекыже, лите- ратурымат вес шинча дене ужаш тӱҥалеш. Тудын шинчончылны- _;!<о вес тӱня лочылтеш.

Библийым умылаш, мыйын шонымаште, Справочник-влак пол- шен кертыт. Кунам иктаж-мо нерген, мутлан, «кугешнымаш» нерген пален налнет, справочннкыште «кугешнымаш» мутым кы- чалат. Тушто Библийыште кугешнымаш нерген чыла возымым муат. Кугу справочннкыште эше тидын шумлык Библийысе ик- тешлыме мутат уло. Финляндийыште савыктыме кугу Библейский Энциклопедий шуко авалтыше пайдале книга.

Кузе Библий возалтын, тӱрлӧ вере возымо, тидын нерген Юмын книгаштыжат ойлалтеш. Библийысе эл-влак нерген финн йылме дене, тичмашын огыл гынат, ятыр серыме. Тӱнямбалсе историй нерген финн энциклопедий-влак тӱрыс сӱретым огыт пу, христиан да Израиль историй нерген пеш нужнан ойлалтеш.

Ик эн сай книга — «Британийысе Энциклопедий», но тудо Юмын серымыже огыл. Курым тӱҥалтышыште «Британийысе Энциклопедий» хеттам йомак семын веле палемден ыле. Кызыт ынде хетта нерген ятыр каласкала.

Христиан вера нерген литература христианствын тӱҥ йоды- шыжым почын огеш пу. Ты литература секта-влакын ойышт, нунын кокласе диспутышт дене веле палымым ышта. Икманаш, издатель шке шонымыжым савыкта. Вес семынже литература тиде сомыл деч поена молыжым шуктенат огеш керт: христиан ой тыгай проста, тудым кажне айдеме лудде пален кертеш.

Христиан литературышто Библийым умылтарыше книга-вла- кат улыт, ты книга-влак коклаште чынжымак пайдале да кӱкшӧ уровенян уло. Ты сай книга-влакын ик ойыртемышт уло: нуным ӱстел коклашке шинчын возымо огыл. Китаец Нее Тошенгын, аргентинец Хуан Карлос Ортизин ойлымыштым возымо кассетше ден книгаштым, еврей-христианин Рикхард Вурмбрандтын каза- матысе проповедьшым, Джон Бунианын «Христианинын илыш корныжо» книгажым кумыл нӧлтын эре шарнем. Чаманеи кала- сыман, моло шуко книга Библийым шот дене умылтарен огеш керт.

Христиан литературышто поена верым автобиографий-влак на- лыт. Кызыт савыктыме автобиографий-влак икмыняр курым ончыч лекше дене таҥастарымаште оҥайрак улыт. Тушто кызыт ^и<оя да чиялтылмаш уке. Христианин илыш корныж нерген лудаш моткоч пайдале, вет чыла гаяк еҥ икгайрак шере-кочым вашлиеш.

Христиан ойым возымо кассет-влакат кумдан шарленыт. Кажне гаяк христиан ушем шке кассетыже-влакым луктеш, ойлы-

шыж-влакым гына кузе ойыркала, брат веле. Мый гын шонем: эн сай кассетым поена айдеме да пале деч поена тыршыще ушем-влак луктыныт. Шуко гыч мыйын ушышкем Бйорн Доно- бауерын библий шумлык урокшо-влак возыныт. Бйорн Допобауе- рын кассетыжым Бредарюд гыч «Ордет» швед группа луктын.

Шуко йылмым палыше-влак йот эл гыч еҥ-влак дене веле огыл мутланен кертыт, нуно тӱрлӧ йылме дене савыктыме духовный литературым лудыт. Мый гын книга деч поена украин таҥ- влак деч ятырлан пойдаралтынам. Нунын ушемышт мыйын шӱ- мыштем улшо сусырым эмленыт, чонем куштылемденыт. Ушаны- ше-влаклан англичан йылмымат палаш пайдале, духовный литература тӱҥ шот дене англичан йылме дене савыкталтын да, йылмым пален, иврит ден грек йылмым тунемаш куштылго.

Грек йылме дене возымо У Сугыньым лудаш тунемаш кугунак неле огыл. Сай методикым кучылтын, шагатыште 30 йот мут марте тунемын шукташ лиеш. У Сугыньышто чылажат 5400 наре мут веле вашлиялтеш, ты мутвундым кок тылзыште тунемын шукташ лиеш. Финляндийыште вич том дене У Сугыньым савыктыме, тушто грек ой йымалне финнла серыме. Ты книгам кучылтын, грек йылмым тунемаш моткоч йӧнан. Тошто грек йылмысе йӱк-влак дене, кызытсе грек йылмын шоктымыжым колыштын, палыме лияш куштылго.

Ты книга шерге, уло эше английский вариант, тудымат тыга- как савыктыме да кусарыме сомылым тыште сайынрак шуктымо.

Тошто Сугыньым иврит ден англичан йылме дене ик книгаш- те савыктен лукмо. «Кибуцым» Израильысе колхозлашке шукын- жо пашам ышташ коштыныт, сандене Библийым иврит йылме дене лудаш тунемын шуыныт.

Христиан огыл литературым шекланен лудаш кӱлеш. Уло тӱ- нялан Юмо веле оза, тудын пӱрымыж почеш чылажат ышталтеш. Юмын шомакшым палыде, писатель илышыште лийше сӱрет олмеш йомакым веле серен кертеш.

Научный книга-влакат йоҥылыш возеи кертыт. Теве оичалза кузе возеныт географий учебникыште (тудым Финляидийысе школ управлений пентыдемден): «Ончыч Аляска руш мланде лийын». Но кажне ӱшаныше пала: кушкыл да мланде Юмын. Тиде ик йоҥылыш манаш лиеш.

Книгашше весат уло: Аляскышке руш-влак 200 ий ончыч (1784 ий) веле толыныт. Можыч, рушат огыл — кӧ пала, вет тол- шо-влак Валаам монастырь гыч монах-влак лийыныт. Могай калык гыч нуно лийыныт, мый ом пале, ала нуно, финн ыльыч?

А вет историйыште раш каласыме: Аляска эскимос-влакын илыме верышт.

Библий илышыште тӱҥ книга, моло книгам лудаш тӱҥалме годым, тушто чынжымак мо возымо манын рашемдаш кӱлеш. Уке гын, молан чын огыл .книгам лудаш.

ХРИСТИАНСТВЫН ИСТОРИЙ ЖЕ

Ончылмут

Кунам Иоанн Креститель калык ончылно ойлаш тӱҥалын, Тудо каласен:

«Касаралтса — Юмын Кугыжаныш лишемын» (Мат. 3:1—3).

Кунам Иисус туныкташ тӱҥалын, тудо каласен:

«Касаралтса — Юмым Кугыжаныш лишемын». (Мат. 4:17).

Тӱняшке шке тунемшыже-влакым ужатымыж годым, Иисус каласен:

«Юмын Кугыжаныш лишемын манын ойлен коштса. Черлым эмлыза» (Мат. 10:7—42).

Тидын мӧҥгӧ 2000 наре ий эртен, Кавасе Кугыжаныш гыч мо

лектын?

Иисус Юмын Кугыжаныш улеш, Кугыжаныш нерген тудо шкежат умылтарен. Кавасе Кугыжаныш нерген шуко возеныт, христиан историй веле тидын нерген, мыйын шонымаште, раш умылтара. Еҥ кид дене возымо христиан историй черке могырым веле эртыш корным сера, тунам тудо яжга шудым веле ушеш- тара.

Матфей деч евангелийыште 13 главаште шыдаҥ ден яжга шудо нерген туштен каласыме ой уло. Тушто Христосын черкыже ден Сотанан шоя черкыж кокласе кыл нерген возымо:

«Кавасе Кугыжаныш шке пасушкыжо туто урлыкаш пырчым ӱдышӧ айдеме гай. Кунам еҥ-влак мален колтеныт, Тушман толын да шыдаҥ коклашке яжга шудым ӱден коден.

Кунам озым лектын, шурно кушкын, тунам яжга шудат ко- йын.

Озан тарзыже-влак толыныт да каласеныт: шке пасушкет сай урлыкаш пырчым мо ӱденат? Кушеч яжга шудо лектын? Оза каласен нунылан: тушман тидым ыштен.

Тарзе-влак ойленыт: кӱлеш мо, ме каена да ойырена».

Нӧргыжӧ годым яжга шудым шыдаҥ деч ойыраш огеш лий. Кунам кушкын шогалыт гын веле, ойыртемышт коеш. Шыдаҥ пайдале кушкыл, яжга шудо — аяр шӱкшудо. У Сугыньышто,

Кугыжаныш деч поена, мо лийшаш нерген шуко туштен каласы- ме ой уло. Павыл, Петр, Иаков, Иоанн да молат шушаш илы- шышт неле лиеш манын паленыт да ӱшаныше-влаклан кузе ну- ным сеҥаш манын ятыр каҥашым пуэныт. Мо лийшаш нерген ойым кок ужашлан шелаш лиеш: мо лишыл жапыште да Иисусын толмыж деч ончыч мо лийшаш.

Ефес оласе кугурак-влаклан ойлымыж годым Павыл каласен: «Мыйын кайымеке, осал пире-влак толыт, нуно кӱтӱм чаманаш огыт тӱҥал. Тендан кокла гыч шке тунемшышт дене ойырлен каяш тӱҥалше еҥ-влак лектыт...» (Деян. 20:29—30, Пет. 2:1—4).

Фессалоникиец-влаклан колтымо шомакыштышт Павыл, Си- луан ден Тимофей Иисусын пӧртылмыж деч ончыч, кушко пураш палыде, куржталаш тӱҥалме деч шылталеныт. Тидын деч ончыч Иоаннын ойлымыж почеш антихрист толшаш. Тиде нергенак Да- ниилын книгаже ден «Откровения» книгат ойлат.

Икымше гана возен колтымашын тӱҥалтышыже Иоанн кугурак ден апостол-влак молан туныктат манын умылтара: «Теат мемнан дене вашлийын мутланыза, ме Ачана дене да Тудын Эргыже Иисус Христос дене ойым кучена...» (1 Иоан. 1:3). Кӧ Ача дене да Тудын Эргыже Иисус Христос дене мутлана, шинчымаш памаш дене пайдаланен кертеш, тыге ышта гын, суперхристиан- влакын мурыштым мураш огеш тӱҥал.

Иерусалим гыч лектын кайымаш

30-шо ийыште Иерусалимыште 3000 наре ӱшаныше ыле. Ондак еврей-влак ӱшаныше лийыныт, нунын кокла гыч шукышт Галилеи ола гыч ыльыч. Иерусалим деч ӧрдыжтӧ илыше еврей- влак кокла гычат ушаныше лийыныт. Еврей-влакын илемышт Мланде кыдал теҥыз воктенсе эллаште, Каспий теҥыз деч эрвел- не— Партийыште, Персийыште, Тигр ден Овфрат эҥер коклаште— Вавилонийыште, Араб полуостровышто лийыныт. Римско- эллинистический ден арамей культурым кучышо кундемлаште христиан вера писын шарлен.

Тӱҥ шот дене тӱҥалтыш годым христиан верам кучышо еврей- влак лийыныт гын, икымше курым мучаште вес калык-влакыш- тат ӱшаныше-влак лийыныт. Кунам Александр Македонский шуко мландым руалтен налын, грек йылме дене Иерусалимыштат ойлаш тӱҥалыныт. Израиль калык арамей йылме дене кутырен. Арамей йылме дене Сирийыште, Вавилонийыште (кызытсе Ирак) мутланеныт. Павыл дене Варнава еврей диаспор гыч лектыныт, нуно 50-ше ийлаште икмыняр жап Сирийысе Антиохийыште туныктен коштыныт. Павыл ден Варнавын толмыж деч ончычат Антиохийыште черке лийын. Антиохийысе черкышке ушнышо Иисусын тунемшыже-влак деч у интернациональный калык лек-

тын. Ты калык Юмым ончыл верышке шынден да шомакшылан ӱшанен.

Павылын апостол пашаже нерген Библий ятыр ойла, тудын деч поена евангелийым молат шарен коштыныт. Чыла черке тӱ- няшке лекташ манме сугыньым шуктен, кунам Павыл кум ий гыч Иерусалимышке пӧртылын, Петр ден Господьын шольыжо Иаков деч молым нигӧм муын огыл.

Моло латик апостолын калык-влак коклаште суапле пашашт нерген тоштыеҥ ой-влак кодыныт. Можо тушто чын, можо уке, кызыт каласаш йӧсӧ.

Оҥай йодыш ятыр лектеш: молан, мутлан, япон императорын кугыжан ӱгарыште ик воштончыш уло, а тудын шентелне иврит йылме дене «Мый улам» манын возымо. Тиде тошто воштончыш Японийышке христиан вера шочмо деч ончычат логалын кертын, очыни.

Египетысе Александрийыште, Римыште улшо еврей черке ден ушемла гыч Юмын Кугыжаныш нерген мут верысе калык кок- лашкат шарлен. Египетыште тунам копт йылме дене мутлане- ныт, ты йылме Египетым араб-влакын поген налмышт деч ончыч египт калыкын пытартыш шочмо йылмыже лийын. Сандене египт черкым копт черке маныт.

Кунам еврей-влак Иерусалимыште Иисусын тунемшыже-вла- кым шыгыремдаш тӱҥалыныт, нуно Иерусалим гыч куржыныт. 70-шо ийыште римлян-влак Иерусалимым поген налыныт, тунам ола христиан вералан эҥертыш уже лийын огыл. Иисусын тунем- шыже-влак тӱня мучко шарленыт.

Рим Кугыжаныште ӱшаныше-влакым шыгыремдымаш

Рим Кугыжаныш Юмын Кугыжаныш лишеммым яра ончен шоген огыл. Тӱҥалтышыште Рим Иисусым пушташ тыршен. Кунам Иерусалимын озаже Ирод Иисус шочын манын пален налын, кок ияш марте чыла пӧръеҥ азам пушташ кӱштен. Но Ача эргы- жым Египетышке наҥгаен, сандене Рим шонымыжым шуктен кертын огыл.

Кокымшо гана Иерусалимышке толмыж годым, Иисусым пӱ- тырен кученыт. Еврей-влакын кӱштымышт^ почеш Пилат (тудо Рим лӱм дене Израиль мландыште оза лийын) Иисусым ыресеш сакен пуштыктен. Тидын дене Кугыжаныш пытен огыл. Иисус колышо гыч ылыжын, тидын мӧҥгӧ Тудын калыкше евангелий нерген ойым чыла вере шарен, туныктен кошташ ешартыш вийым налын.

Христиан-влакым кеч-могай шылтыклан шыгыремдаш да пок- таш тӱҥалыныт. Чӱчкыдын еврей религиозный ушем-влак пула- мырым тарватепыт. Иисусым ыресеш сакен пуштмеке, Стефаным кӱм кышкен кошартеныт, Иоаннын изажым Иаковым пытареныт, 64-ше ийыште Римыште Павылым пуштыныт.

Иза-шольо-влакым римско-эллинистический «цивилизованный» кугыжанышын поктылмыжо ӧрыктарен огыл. Мом эше весым ву- чаш лиеш ыле? Рим кугыжаныш шыгыремден веле огыл, шучкын пуштеден. Римысе оза-влак йырнык койышыштым умыленат огытыл, сандене осал пашам шылтыде ыштеныт.

Христиан-влак кугыжанышын официальный кумалмашкыже кощтын огытыл, сандене нуным атеист маныныт. Римлян-влак умылен огытыл: кузе тыге христиан-влак конкретный Юмышт, священникышт, кумалашышт черкышт уке. Домициан кугыжа годым (81—96 ий) государство христиан верам йӧршеш куклен лукташ лийын. Христиан ушемышке коштшым пушташ тӱҥалы- ныт. Кунам Траян императорлан шогалын, верам кудалтыше- влакым илышым кодеденыт. Юмын калыкше туткарышке лога- лын: ӱшанышым- пуштеденыт, христиан вера деч шӧрлышым ко- деныт.

Тидын деч вара 150 ий шагалрак покгеныт, уэш христиан- влакым тӱрыснек пытараш манын, Деций кугыжа кугу кампа- нийлан пижын. Сӧй годым Деций шкеже колен да шонымыжо шукталтын огыл. Эше ик гана Рим христиан вуйлатыше-влакым пытараш Валериан император годым шонен пыштен, Валериа- нат сӧйыштӧ колен.

Кумшо дене нылымше курым коклаште Диоклетиан Рим им- перийым Юмын Кугыжаныш ваштареш тарваташ тыршен. Юмып калыкшым тудат пытарен кертын огыл,

Кунам Рим тронышко император Константин «Великий» толын, тунам веле христиан-влакым поктылаш чарненыт. Константин христиан верам кугыжаныш идеологийышке савыраш лийын.

Шыгыремден, ӱшаныше-влакым, уэш сулыкан тӱняшке пӧр- тылташ тыршеныт. Поктылмо годым ӱшаныше-влак, Юмын пелен кодаш але шке шокшо верыште тӱкалтде шинчаш, манын ойы- рышаш улыт ыле. Коринфян-влаклан кокымшо гана возен кол- тымаштыже Павыл ӱжеш: «Ушанен мо иледа, шкендам тергыза, шкендам шымлен лекса. Иисус Христос пеленда, тидым те шке шижыда мо? Але те, кӧ улыда, тудо огыдал?» (2 Кор. 13:5).

Мемнан курымышто илыше христианин Джим Эллиот тидын нерген тыге ойла: «Мом огеш лий аралаш, тудым курымашлык- лан вашталташ уда огыл». Павыл ден Джим шке мутыштлаи оз а лийыныт.

Теологийын шочмыжо

Иерусалим гыч тӱҥалын, черке пошкудо эллаштат шарлен. Иисусын илышыж да туныктымыжо нерген латкок апостол ка- лыклан каласкален шуктен огыл. Иисусын ойжым кагазеш серей, _еҤ-влак деке шукташ кӱлын. Ты пашалан Лука пижын да тӱ- _1галтыш мутым тыге пелештен:

«Эртыше илышым ужшо-влакын каласкалымыштым сайын пален, шукын возгалаш пижыныт, мыят, чыла тӱткын мо лий- мы'■' шымлен, пагалыме Феофил, тыланет туныктымо ойым па- лашет возем» (Лук. 1:1—4).

Мо лиймым, шот дене шымлен лекмеке, чыланат возаш тӱ- ҥалыныт манаш ок лий. Серыме коклаште шонен лукмо «еванге- лий-злакат» лийыныт. Жап эртымеке, «Павыл ден Геклан пашашт» книгат лектын. Серымаште Гекла мотор, йоргарак ӱдыр семын сӱретлалтын. Черкылан тидын шумлык мутым каласаш логалын. Шонен лукмо серымым погынымаште лудаш чарненыт.

140 ий тура Римыште илыше ала-могай Маркио (85—180 ий) Лука деч евангелий ден Павылын 10 возен колтымыжым веле шотлен. Сирийыште Титианын (апологет Костинын тунемшыже) чумырымо «Диатессарой» евангелий ойпогым кучылтыныт.

200 ий тура Муратын канонжо кумдан шарла. Тудо кызытсе У Сугынь деч огеш ойыртемалт манаш лиеш. У Сугыньым ны- лымше курым мучаште йӱдвел Африкыште чумыреныт. Каноныш- то еврей-влаклан возен колтымо, Петрыи 1-ше ден 2-шо гана возен колтымыжо, Иоаннын 3-шо гана возен колтымыжо веле уке улыт. Ондак Муратын канонышко «Соломонын мунла ойжо» ден «Петрын уш-акыл волгалтмыже» пуреныт гын, вара тушеч нуным луктыныт.

У Сугыньышко мом пурташ рашемын гын, Сугыньышто возы- мым кузе умылаш манын ӱчашымаш тарванен. Ты ӱчашымаш кызыт мартеат пытен огыл.

Тӱҥ амалже тыште теве кушто: Юмын мутшым ӧкымеш грек философийын четлыкышкыже пуртынешт. У Сугыньым грек нау- кын йыжыҥже почеш шелаш тыршеныт. Тыге теологий але бо- гословий шочеш манын шоненыт, тышеч наукат, Юмын шомак- Шат лектын огыл.

Апостол-влакын черкышт языческий философ-влак деч тӱрыс- нек кораҥын. Черке Иисус да евангелий нерген раш, чыла калык Умылыжо манын каласкалаш шонен. Апологет ден теолог-влак тидын дене келшен огытыл. Апологет-влак христианствым чын Умылат манын рекламым ыштен коштыныт.

Апологетика кокымшо курымышто шочын. Апологет Юстин Мученик (100—163 ийлаште илен) Наблус олаште шочын, рве- зыж годым тӱрлӧ философий школышто тунемын. Качыж годым Тошто Сугыньышто каласыме семын Иисус толын манын калас- Калыше кугызам вашлийын. Тидын деч вара Юстин шке филосо- фийым туныктышо семын мӧнтыжӧ пӧртылын. «Апологетика» Книгаштыже тудо атеист-влаклан ӱшаныше-влак шотан айдеме Улыт манын возен, нуным поктылмо деч арален серен. Юстиан ушан ой денат еҥ-влакым тӧрлаташ ок лий манын умылен огыл! очыни. Иисус вӱржӧ дене веле эрналташ лиеш.

Ондак черке апологет-влак деч кораҥын. Еҥ-влак деке черке Мессийын евангелийже дене лишемаш шонен, христиан верам аралаш кӱлешлыкым ужын огыл. Сулыкан отыл гын, касарашат йодман огыл. Тӱҥалтыш годым черке языческий философий деч ойырлен кертын огыл. Философий айдеме тукымлан шинчам по-' чаш тырша. Философий нерген тыге ойлен Павыл Афинысе Арео- пагыште каласыме шомакыштыже: «Кунам кече кузен, сорта тул огеш кӱл».

Апостол-влакын черкышт теологийым йбратен огыл гын, чы- лан тыге ыштеныт манын каласаш огеш лий. Египетысе Александрия олаште, мутлан, Павылын Тимофейлан каласыме ойжым шотышко налын огытыл:

«Ко Иисус Христосын, мемнан Господьнан шомакшым огеш шукто, весылан туныктен коштеш, тудо кугешнылше еҥ, нимом огеш пале. Но тудо кӧранаш, туманлаш, йолам ышташ, шала уш-акыл дене ӱчашаш кумылаҥда, нунак благочестий негызеш улан лияш шонат» (1 Тим. 6:3—5).

Ты шумлык шонымашым Библийыште ик вере огыл муаш лиеш, мутлан, Иак. 3:13—18. Вара илыш ончыктеп, кузе чын ыле тиде шылталымаш. Кунам язычник-влак ӱчашат, нуно кучедал- машке шуыт, тушманыштым кырат, шкеныштым сеҥышылан шот- лат. 180 ий гутлаште Александрийыште теологический школ по| чылтын, тушто философ — стоик Пантаинос (203 ийыште колен) туныктышо лийын. Тудын мӧҥгӧ тушко Клеменс Александрийский (150—215 ийлаште илен), Ориген (185—253/254 ийлаште илен) пашам ыштеныт. Ушанаш тӱҥалмыж деч ончыч Клеменс Платонын философийжым сайын палыше еҥ ыле.

Ориген ӱшаныше-влакын ешыштыже шочын, грек наука-вла- кым язычествым сеҥашлан тунемын. Тудо Библийым умылтары- ше лӱмлӧ, тале теолог да туныктышо лийын. 230 ий гыч тӱҥа- лын, тудо Кесарий олаште пашам ыштен, лач тиде олаште апостол Петр язычник-влакым тынеш пуртен.

Ориген куд тӱжем пашам возен маныт. Латкуд еҥ тудын шот макшым почешыже возен коштын. Юмо, тӱня, поро ден осал нерген пеш шуко шомакым ойлен... Но чылаж годым тудым, очыни, умылен огытыл.

Туге гынат Ориген шонымыжым шуктен. Тудо атеист-фило- соф-влаклан христиан уш-акыл тӱняшке шентел капкам почын. Клеменсын, Оригенын ойлымыштлан эҥертен, шкеныштым кугу шымлышылан шотлен, теолог-влак черке пашашке шыҥеныт.

Христианство нерген туныктымаш паша икшырымын огеш кай: Юмым книгашке але тетрадьышке шӱкен пурташ, шыҥдараШ огеш лий. Теолог-влак Юмо нерген умылымашым пужен веле

_пытареныт. Теолог-влак, Юмо нерген чын ойым муын веле, Юмо деке лишемат маныт.

А мо чын ойжо? Илышыште тыге лектеш, мом черке погы- нышто чын маныныт, тудо чынышке лектеш. Икманаш, тыге лийшаш огыл гынат, чын туныктымо ой эре вашталтын толеш.

Иза-шольо-влак кокла гыч шукынжо теолог-влакын тыршы- мышт иктаж-мо сайым пуа манын огыт ӱшане: уш-акыл дене веде тыршен, Юмо деке шуаш огеш лий. Павылын Тимофей деке возен колтымыж гыч ты мутымат шотышко налман: «О Тимофей! тыланет пуымым арале, йоҥылыш шинчымаш деч, шала мут деч кораҥ».

Теологий деч поена эше гностицизм шочын, ты учений кок шӧрынан: христиан шомак ден грек философий туныктымашыжат уло, гностицизмын кок юмыжо уло — поро да осал.

Ориген гностик-влак ваштареш шогалын огыл, тудын произ- веденийлаштыже гносислан кугу вер ойыралтын. Тидын шотыш- то Ориген Клеменсым ушештара.

Александрийыште гностик-влакын лӱмлӧ ушемышт шочын, нунын шке теоретикышт лийыныт: Василид, Валентин, Юлиус Кас- сиан да Карпократ. Валентинын тунемшыже Гераклион Иоанн деч евангелийым умылтарен возен, ты книга У Сугыньым рашем- дыше кугезе пашалан шотлалтеш.

Ориген христиан верам философий мут дене умылтараш тыршен, ты термин-влак умылаш пеш йӧсӧ. Шнуй Шӱлышым Ориген гносис манын умылтара. 553 ийыште католический черке тудын туныктымыж деч кораҥын. Варажым тудын книгаж-влак еретический улыт манын тӱрыснек гаяк пытареныт. Гностик ден теолог-влак, айдеме Юмылан чонжо дене але уш-акыл дене ӱша- нышаш манын, ӱчашеныт. Теолог-влак Юмылан огыл кумалаш ӱжыныт, а Юмым умылымаш нунылан тӱҥ лийын.

Гностицизм ваштареш кучедалмашым Лундугум оласе (кызытсе Лион ола) епископ Ирениус (135—202 ийлаште илен) вуйлатен.

«Еретический лженаукын шоя улмыжым почын пуымаш» вич том дене лекше книгаштыже тудо черке нерген туныктымо ойым вияҥден колташ негызым ыштен. Тудо чын ойым муаш манын, судья семын, лач да лач огыл каласымым шеледен шоген.

Гностик-влакым кок юмышт! поро да осал уло манын вурсат, тидым наукышто дуализм маныт. Чынак христиан тӱняште христиан сынан дуализм лийын. Но тидлан кӧра, Шнуй Шӱлы- Шеш Юмын почеш кайышым, вурсаш Ирениуслан але весылан нимогай негыз уке.

Ирениус шке книгаже-влак дене черке тӱнялан кок тӱжем ийлан корным ончыктен. Еретический ой деч лӱдыкшӧ уло черным авалтен. Чытымаш да йӧратымаш мондалтыныт. Нунын верышке религий ден догматика пуреныт. Ирениусын тыршымыж

1

дене, черке еретик-влак шотышто Библийыште каласымыж семын огыл, мӧҥгешла веле лийын. Теолог-влак Юмылан ӱшане- ныт мо? Каласаш йӧсӧ. Раш икте: нуно грек философ-влаклан ӱшаненыт. Античный жапысе лӱмлӧ еҥ-влакым туге нуно нӧлтеЯ ныт, варажым нунын ваштареш ик мутымат пелешташ лийын огыл. Кунам черке у дуализмышке куснен, чылажымат духовный да мирскойлан шелын шымлыме паша шогалын. Шымлызе-влак- лан, тулеш ынышт йӱлалте манын, моткоч шекланен пашам ышташ логалын.

Кызытат теолог-влак Ирениусын ончыктымо корно денак ка- ят. Шонымышт, можыч, чынак, но могай йен дене шонымышко шуаш? Христиан-влаклан пырля лийме нерген Коринфян-влаклан Икымше гана возен колтымаште ойлалтеш:

«Иисус Христос мемнан Господьын лӱмжӧ дене сӧрвалем Тендам, иза-шольо-влак: иктымак ойлыза, коклаштыда шеледы- маш ынже лий, ик Шӱлыш ик шонымаш дене кылдалтса»

(1 Кор. 1:10).

Тиде шомакыште Павыл ден Сосфен иктеш лияш ойлат, вес семын шонышым шудалын пытараш огыт ӱж.

Теолог-влак тидым умылен кертын огытыл: айдеме Юмо нергеп, можыч, чынак умылымашке шуыи, тидын годымак шӱ^ мыштыжӧ чын йӧратымаш уке. Теолог-влакын туныктымо ойышт чын ой деке лишке шога, но чын огыл. Тиде лӱдыкшӧ.

Юмо нерген чын шинчымашым иза-шольым йӧратен веле муаш лиеш. Теолог-влак иза-шольымат, вес семын шонышо теолог- влакымат йӧратен огытыл. Теолог-влакын ӱчашымашышт оппо- нентыштым пуштмашке веле конден шуктен.

Организаций

Иисус сулыкнам касарымыже да Юмын Кугыжаныш нерген мут шарлыме дене ӱшаныше-влак ушем шочыныт. Южо ушемыште самырык-влакым вӱдышӧ шотан иза-шольо лийын огыл. I Тунам ӧрдыж гыч толшо туныктышо-влак тунемшыштым ӱшапле корнышко шогалтымек веле, нуным Юмын кидышке пуэн, коден, каеныт. Кайымышт деч ончыч шке алмаштыштым шогалтен ко- ; деныт. Самырык ӱшаныше, язычество годым колмо шомакым, христиан верашкат пурен кертеш, тунам тудын ойжым умылаш огеш лий. Тыгай ушаныше дене кугураклан (грекла «пресвитер» лиеш) мутланыман, чыла годымат Шнуй Шӱлышым колышташ. туныктыман.

Тыгай пресвитер паша нерген Библийыштат ойлалтеш. Антиохский Писидийыште (кызытсе Ялваца ола воктенысе вер) Павыл дене Варнава, кайымышт деч ончыч, шке олмешышт кугура- кым коденыт (Деян. 13:14—15). Павыл эре годым алмаштышым
коден огыл, серыш гоч да полышкалышыж гоч шке вуйлатен щоген. Мутлан, ик тыгай верже Коринф ола лийын, тушто Па- _вЬ1Л икымше гана талукат пеле лийын.

Ушаиыше-влак черке организаций кидыште лийын огытыл. Ко деч ӱшанаш тӱҥалынат, тудо тылат кугурак лиеш — тыгай система ыле. Кунам тый ӱшанен кушкат, тыйынат Шӱлыш почеш икшывет лийыт. Коринфян-влаклан возымаштыже Павыл тыге сера:

«Иисус Христос лӱмеш Юмо деч пиалым налмыланда шке Юмемлан эре таум ыштем, Юмо тендам чыла дене пойдарен — шомак да шиичымаш дене. Иисус Христосын, мемнан Господьнан, толмыжым вучаш мемнан чыла уло, тудын ончылно титакдыме лияш Шке полша...» (1 Кор. 1:4—9).

Ушаныше-влаклан, теологийым сайынрак палаш манын, кур- сышко кошташ кӱлешлык лийын огыл. Чын ача-ава-влак шке икшывыштым тунемаш Шнуй Шӱлыш да шотан туныктышо деке колтеныт.

Ача-авам вес семынже епископ (рушла «пастырь» лиеш) ма- ныиыт. Ик черкыште икмыняр епископ лийын кертын. Тидын нерген Павыл Ефес олаште тыршыше пресвитер-влаклан ойлымо. шомакыштыже умылтара.

Тӱҥалтыш годым ӱшаныше мӧҥгыштӧ авызленыт, сурт оза але кугурак авызлыме деч ончыч шомакым пелештен, пӧртыштӧ улшо чыла еҥ авызлен. Кунам ӱшаныше-влак пырля чумырген авызлаш тӱҥалыныт, шуко конедыше (грекла «дьякон») кӱлеш лийын огыл. Ик еҥак киндым да аракам авызлаш нумалын шук- тен. Тыге настоятель лектын.

Черкыште ик епископ веле лийшаш манын Антиохий ола гыч Игнациус тӱҥалтыш ойым ыштен. Моло вере ӱшаныше-влак тидын дене келшен огытыл, Игнациус шке олаштыже черке монарх, кызытсе семын гын епископ лийын. Тудын черке ушемже Римысе коллегиальный ушем гай лийын. Библийыште тыгай организаций нергеп ик мутат уке.

Кунам епископ монар>х семын чыла шке кидышкыже налын,. черке полатым чоҥаш тӱҥалыҥыт. Икымше кугезе черкым 232— 233 ийлаште Евфрат эҥер сер воктене эрвел Сирийысе Дура — Европысо олаште (кызытсе Эс-Салахиада ола воктене) чоҥе- ныт. Тудо кызыт мартеат шога. Епископствым пентыдемдымаш языческий тӱнян кучемышкыже пӧртылмашым веле ончыктен. Тӱҥалтыш черке годым кугурак-влак моло деч ойыртемалтын огытыл: нунын деке, кузе йоча аваже деке кочкышым йодын мия, тугакак толаш лиеш ыле. У черкыште епископ гыч тӧра лийын, тудым вараже священник семын ончаш тӱҥалыныт. Профан (марлаже палыдыме-влак) ден священник-влакым ойыркалаш .тӱҥалыныт. Тангла, иза-шольыла келшен илыме йӱла йомын. «Икмыняр шӱртӧ дене пунымо кандырам кӱрлаш йӧсӧ» Тошто

8 Осмо Пп5’сти

Сугыньышто улшо ты шомакым колыштмым чарненыт. Юмын пӱрымӧ черкын поянлыкше арамеш кодын. Иланыше черке у черке структура деч ӧрдыжтӧ лийын.

Кунам уло черке паша епископын кидышкыже вончен, йорло нерген азапланаш тудын жап кодын огыл. Епископым йочапӧрт вуйлатыше гай лийын: йочажым поген шынден да нуным онча- шыже веле жапше уке. Азапланыше ача-ава гыч епископ тӧраш- ке (судьяшке) савырнен: йоҥылышым ыштыше але шонымыж дене йоҥылышышко пурышым ужынат, нунын ӱмбаке анафемым колтен. Тӱрлӧ вер гыч ӱшаныше-влак, нимогай йӱла деч поена, эре нуным ушышо кылым кученыт. Черке ритуалым ончен огыл, ушаныше весе дене кылым кучаш эрыкан лийын. Тӱня мучко коштшо пиямбар дене апостол пашам шуктышо иза-шольо-влак чарак деч поена черкышке пуреныт.

Кунам черкыште кучем епископын кидышкыже вончен, иза- шольо-влак кокла гыч торешланыше лийын. Иза-шольо-влак шке семынышт ушненыт, епископ-влак вес семын чумыргеныт. Кунам Шнуй Шӱлыш коклаштышт илен гын, кок тӱшка йӧршешак ше- лалтын огытыл. Южгунам келшыдымаш туге пӱсештын, нуно Шнуй Шӱлышымат, Юмын шомакшымат монденыт.

Епископ-шамыч погынымышт годым, ко эн кугурак манын ӱчашаш тӱҥалыныт. Римысе, моло рӱдӧ оласе епископ-влак эн кугурак тӧра статусым налаш пижыныт. Кунам Константин Великий императорлан шогалын, 33-шо ийыште Византийыште Константинополь (кызытсе Стамбул) олам чоҥаш кӱштен да тудым рӱдӧ олам ыштен. Константинопольысо епископат эн кугу тӧра лияш тыршаш тӱҥалын. Сандене Рим империйыште организованный черкын кугуракшылан император шогалын, архиерей соборыштат тудак вуйлатыше лийын. Библий почеш черкын озаже икте веле — Иисус. Тыгерак Рим кугыжаныште организованный черкын кок озаже лийын.

Кум шӱдӧ ий наре ӱшаныше-влак колаш ямде лийыныт, но тидын годымак императорым шке кугуракыштлан шотлен огытыл. Теолог-влакын тыршымышт дене черке императорын кидышкыже логалын.

Тидын шумлык 325 ийыште Никейысе архирейский соборышто кутырен келшеныт. Апостольский черкын ӱшаныме ойжо: «Иисус Господь улеш» олмеш, ӱшанын палыжым гына коденыт, Юмын нерген, Тудым кучен петыраш кӱлеш манме семын веле, умылта- реныт, Иисусын лӱмжым «мемнан» Господьна манын гына ушеш- тарат...

Финнла черке «киркко», немычла «кирхе» лиеш, кок мутшат «кириаке» грек шомак гыч лектын. «Кнриаке» Господьын улшо лиеш, грекла серыме Библийыште тиде мут уке. Мо лийшаш нерген возымаште Библий организованный черкым кок семын манеш: Перныл коштшо (блудница) да Вавилон. Перныл кошт- juo черке пашаште кугыжаныш кучемын шыҥымыжым ончыкта^ _а черкын шелалтмыжым вавилон манме.

Шочмекыже, черке кызытсе семын локтылалтын огыл ыле.. Никейский соборышто лийше черке историк Евсевий моткоч тур- _гыжлакен каласкала, кузе Самосаты гыч ала-могай Павыл про- поведниклан кафедрым ыштен пуэн. Вара Самосатысе Павылым черке гыч поктен колтеныт.

Организованный черке да еретик-влакым поктылмаш

Ушаныше-влак, Господь деке лишке улмышт дене, пырля лияш тыршат. Ме чояланена, виешлена, йоргаланена але еҥым пызырен ашнена гын, кузе вара ваш ӱшанен илаш лиеш? Ушем шот дене илыме верч шогышаш, осалым кӧргыж гыч кожышаш.

Кокымшо курым мучаште епископ-влакын кидышкышт уло кучем вончен. Кужу жап ракатланен илашышт веле логалын огыл, илышыште пуламыр тарванен: кычалтылше епископ-влак ваш-ваш еретик манын лӱмдедылаш да ӱмбакышт анафемым колташ тӱҥалыныт. Сандене икмыняр жап гыч чыла гаяк епископ еретик лӱмым налыныт да анафема дене тегытлалтыныт. Епископ-влак черкын яндарлыкшым, черке нерген туныктымо ойьш яндарлыкше дене вашталтеныт. Чын туныктымо ойым черке по- гынлаште, синодышто пеҥгыдемденыт, кӧ ты догма дене келшен огыл, тудым еретик семын поктеныт.

Шке империйыштыже виян ик идеологий верч шогышо кугыжа, синод эртымеке, салтак-влакшым тореш мутым ойлышо ӱшаныше-влакым темдалаш колтен але ӱшан шумлык вес семын шонышо-влак ваштареш законым луктын. Черке илышыште кене- таште чыла вашталтын кертын, ик синодышто ик тӱшка чыныш- ке лектыныт гын, вес синод погынышто нуно еретикышке лектын кертыныт. 342 ийыште Сердик олаште эртыше синод кугыжаланат вучыдымо лийын: епископ-влак кок тӱшкалан шелалтыныт да ваш-ваш еретик манын увертареныт.

Черке нерген туныктымо ойын яндарлыкшым эскерыме шумлык, вашпижмаш деч поена христиан илышыште шотлан толды- мо сӱрет палдырнен: шнуй еҥ-влакын лулегыштлан, юмоҥалан, дева Мариялан кумалаш, роштом пайремлаш тӱҥалыныт. Епископ-влакын вашпижмышт годым, опкын, йӱштӧ шӱм, кугешны- маш, еҥым ужмышудымаш еретик койыш семын аклалтын огытыл.

Христианство шочмо курымлаште теолог-влак кӧ тыгай Ача да Эрге улыт манын ӱчашеныт, вес семынже тиде йодышым христологический маныт. Жап эртымеке тышке эше Шнуй Шӱ- лышым ешареныт. Тыгерак Тройчын (Троица) нерген туныктымо ой лектын.

Тройчын нерген ӱчашымашке ӱшаныше-влак кугунак ушнен

огытыл, христиан вера философий школ огыл вет. Ушаныше Ачам палышаш, Иисусым Господьлан шотлышаш, Шнуй Шӱлыш вик- тарыме почеш Юмын кумылжым шуктышаш. Кучемым налше теолог-влак Тройчын нерген туныктымо ойышт дене кумалше- влакым лӱдыктен ашнаш тӱҥалыныт. Константин Великийын жапше гыч Иисусын ончылгоч каласымыже шукталтын: «Синагога гыч Тендам поктен луктыт, тыгай пагыт толын шуэш, кунам тендам пуштыт да тыгодым Юмын ойжым шуктена манаш тӱҥа- лыт. Мыйым, Ачамым палыде, тыге ыштен кертыт» (Иоан. 16:2—3).

Кунам католический черкын кидышкыже кугыжаныш армий логалын, черке вигак тошто тушманже ваштареш сарзыже-зла- i кым колтен. Иӱдвел Африкысе донатист-влакын черкыштым да монтанист-влакым покташ тӱҥалыныт. Кудымшо курым марте| монтанизмым тӱрыснек шалатеныт. Донатист-влакын черкышты-1 мат пытареныт, тидын дене Иӱдвел Африкыште католицизмлан- мучаш лийын.

Никейский собор мӧҥгӧ, 325 ий гыч ариан теологийым шыгы-| ремдаш пижыныт. Ты настам сеҥен кертын огытыл, герман-влак ариан койышан христиан верам налыныт. Герман-влак Рим ку-1 гыжаныш деч ӧрдыжтӧ иленыт да шкеныштым аралаш вийыш-1 тат ситышын лийын.

Кунам кугыжа-влак черкым шке кидышкышт налыныт, язы-1 чествым пытараш тӱрлӧ йӧным кычалыныт. 380 ийыште Эрвел] Римыште чылаштлан черкышке кошташ тӱҥалаш кӱштеныт,! Касвел Римыштат тыгак ыштеныт. Кунам христиан верам ӧкы-j меш калыкыште шыҥдараш пижыныт, черкышке христиан верам 1 палыдыме ятыр еҥ пурен. Епископ-влак, ӱшаиыше-влакым черке! деке кумылаҥдаш манын, религиозный пайрем модышым шонен луктыныт. Язычник-влакын илышышт гына нимынярат тидын | дене вашталтын огыл. Тӱжвач ончымаште язычник-влак тошто верашт деч кораҥыныт манаш лийын, духовный илыш дене илаш поп-влак нуным туныктен кертын огытыл.

Христиан-влак гыч ик тӱшка поп-влакын вуйлатыме черке деч ойырленыт. Нуно, Юмын мутшым шуктен, шып, тыныс иленыт. Тыгай ӱшаныше-влакын ушемыштым кенобит маныныт. Ушемыште пӧръеҥ, ӱдырамаш, шоҥго да йоча-влак пырля иленыт. Шнуй Шӱлышын кӱштымыж почеш, нуно Иерусалимыште ожнысо черкын енгышт семын иленыт. Тиде койыш епископ-влакын вуйлатыме черкыи илыш-кунжо деч моткоч ойыртемалтын.

Священник-влак ойырлен шогышо ӱшаныше-влакым чытен кертын огытыл да нуным еретик манын титакленыт. А еретик- влакым поктеныт. Черкысе теолог-влак еретик-влак нерген шуко ойлат да тӱрлӧ семын титаклат, но еретик-влакын возымыштым арален коден огытыл. Черке историйыште мо лийын, мо шумлык титакленыт да мыняр еҥым пуштыныт манын веле возымо. Ере-

_к_влакым тӱрлӧ лӱм дене лӱмденыт. Нимогай лӱмым муын ^ертын огытыл гын, нуным эреат гностик-влак манын кертыныт... ^К Поктылмо еҥ-влак нерген тымарте ме шукыжак пален огынал, чтартыш жапыште, археолог-влакын тыршымыштлан кӧра, ты .“дышыщто вашталтыш палдырнен. 1946 ийыште Египетыште р[_аГ Хаммада ола воктене копт йылмышке кусарыме витле тош-

книгам муыныт. Тиде библиотека Кеновоскионысо христиан ₀бщииын лийын, книга-влакын оригиналышт грек да арамей йылме _теНе возалтыныт ыле, нуным кызыт мартеат муын огытыл.

Организованный черке чылажымак тулеш йӱлалтен кертын огы -• Турцийысе туристический ушем Каппадокий оласе ӱшаны- ше-влакын шылын утлымо кӱ курык кӧргысӧ верым ончыкташ темлат. Визымше да кудымшо курымлаште Византийын «христиан» армийже деч утлаш манын иза-шольо-влак, курыкым руэн, _Ку четлыкыште иленыт. Каппадокий оласе ӱшаныше-влакын мландыйымал кӱ пӧрт-влакыштым 1963 ийыште муыныт. Дерин- куйу («келге таве») манме курык йымал илемым ончаш турист- влакым 1965 ийыште пурташ тӱҥалыныт. Деринкуйу илем гыч пошкудо илем марте мланде йымач 9 менте наре рожым кӱн- чымӧ. Каппадокийыште чылаже 500 илемым муыныт, тушто 100000 наре пӧръеҥ, ӱдырамаш, шоҥгыеҥ ден йоча иленыт. Ты калык ваш йӧратен, Юмым шотлен илен.

Пустыньышто вес семынат илыше лийын. Кугезе (античный) религий-влак Юмо нужнан, орланен илышым веле ужеш да йӧ- рата манын ойленыт. Юмын кугыжанышке логалаш манын, еҥ- влак мом гына чытен огытыл. Пӧръеҥ-влак, ешыштым кудалтен, Юмылан келшаш манын монах лийыныт. Организованный черке монашествым шке кидыштыже кучаш тӱҥалын.

Византии ден Персий кокласе Анатолий кундемыште илыше христиан-влакым кудымшо курым гыч павликан-влак маныныт. Пав ликан-влак нерген историйыште нимом рашемдыме огыл, ^тӰрлӧ амаллан кӧра нуным поктылыныт, сандене ӱшаныше-влак ^кУрык коклаште шылын иленыт.

Икте гына пале: павликан-влакым Византий еретик-влаклан '"отлен да пытараш тыршен. Византийын кугыжаже Феодора II (842—847 ийлаште тронышто лийын)' шӱдӧ тӱжем павликаным ^г,Ь!тарен, ко утлен сегген гын, Болгарийышке куржын. Утлышо- “лакак, очыни, вара Болгарийыште богомил ушемым ыштеныт. "Де эл гыч богомил толкын Касвел Европа мучко шарлен да Р^еформацийышке шуктен.

Павликан-влакын кайымекышт, тудо млаидышке турк-влак ^,1брылт пуреныт да варажым Византийым шке кидышкышт поген ^,!алыныт. Апостол-влакын пашашт эрвелнат лушкен толын. Кап- д^Докнйысе христиан культур тӱрыснек пытен огыл. 1226 ийыште ь'елнтеи олаште (кызытсе Малатья ола) еврей христианин ^ар-Хебраэус шочын, тудо вара Сирийыште, Иракыште, Перси- йыште да Индийыште якобитский черкын епископшо лийын. Пав^ ликан-влакат йӧршеш пытен огытыл, эше XIX курымышто Арме, нийыште (кызытсе Турдийын эрвел кундемыштыже) павликан* влак иленыт.

Турцийыштат ортодокс-влакын изи ушемышт лийын, Америка гыч толшо пресвитер-влак кодшо курым кыдалне нуным уэц тарватеныт. Анатолийыште илыше христиан-влакым Турцийыште- «рума» маныт, вес семынже «Римын еҥже». 1923 ийыште рума- влак Грецийышке илаш кусненыт да кызыт ты калык христиан- евангелист тӱнямбал ушемын рӱдыжӧ улеш.

Армяно-григорианский черке

Арменийыште эн ондак христианство кугыжаныш идеологий лийын маныт гынат, тиде тыгак огыл. Сирийысе Антиохий ола деч икмыняр шӱдӧ меҥге йӱдвелне Урфа ола уло. Кызыт ты мланде Турцийын улеш. Тиде олаште 150-ше ийыштак католический сынан христианство кугыжаныш религий семын пентыдем- далтын улмаш.

Урфаште (вес семынже Эдесса) кум тӱшка ӱшаныше-влак иленыт: христиан, католик да гностик-влак. Христиан-влак католик- влаклан шке лӱмыштым пуэныт, шкеныштым «чын верам кучы- шо-влак» еретик-влак манын лӱмдылаш тӱҥалыныт. Эдессыште кызыт изи тӱшка христиан-католик-влак веле кодыныт, нуно арамей йылме дене мутланат да Сирийысе христиан-влак лӱмым нумалыт.

Эдесса Арменийын кечывалвел пошкудыжо лийын. Сандене Арменийыштат кугыжаныш идеологий семын католический сынан христианство сеҥен.

Армян-влак Кавказ курыкын кечывал могыр кундемыште Христосын шочмыжо деч 700 ий ончыч илаш тӱҥалыныт, тудо марте кызыт палыдыме семит йылме дене мутланеныт гын, У верышке толмекышт индоевропейский йылмым налыныт. Армян- влак шке йылмышкышт Библийым кусареныт, ӧрдыж гыч темде- ныт гынат, грузин-влак дене пырля христиан культурым арален коденыт. Арменийыште христианство черкыште веле огыл лй- йын, калыкыште тудо пентыде вожым колтен. Кодшо курым мУ' чаште армян духовный илыш тӱнямбалне кумылаҥдыше вий семын палдырнен да ты шӱлыш Совет Ушемыште да Америкысе Соединенный Штатлаште эшеат шижалтеш.

XX курым тӱҥалтыште турок-влак, уло армян калыкым пыта- раш манын, шучко сӧйым тарватен. Шке мландыштышт илыШ^е пел армян калыкым пуштыныт. Вес эл-влак Турцийым огыт сор' лыкло ыле гын, армян-влак тӱняштыжат кодыт ыле мо — кала' саш йӧсӧ. Тидын мӧҥгӧ Турцийыште да Лишыл Эрвелне озала' ныше Осман султанство шаланен. Турцийыште кучем граждан' ₀лакын ончыктымо енын — Кемаль Ататюркын кидышкыже рончен.

Армян калыкын пӱрымашыже еврей-влакын эртыше илышыш- _ТЬ[М ушештара. Арменийыште кугыжаныш черке ты курым тӱ- _]Галтыштак пытен.

Индешлу ий ожнысо геноцид деч ончыч Юмо армян-влакым щке мландышт гыч вес вере куснаш шижтарен. Сандене Турци- Йы11 шучко сӧй дене керылт пурымыж деч ончыч ятыр тӱжем армян йот эллашке илаш каен. ӧрдыжтӧ илыше армян-влак илышлан ӧпкелен огыт керт, кодшыштлан кызыт мартеат куш- ТЫЛГО огыл.

Аравий полуостровысо христианство да Ислам

Аравийыште христианствым Иерусалим гыч утлен толшо ушаныше ден проповедник-влак шыҥдареныт. Иерусалимым 70-шо ийыште шалатеныт, еврей-влак тушеч Аравийышке куржыныт.

Полуостровышто илыше бедуин-влак шке кугезе Юмо-вла- кыштлан кумалыныт. Мекка олаште улшо Кааба кӱ кугезе рели- гийын шнуй верже лийын. Тушто Аллах (Элохим) лӱмым пале- ныт. Бедуин-влакын йылмышт иврит ден арамей йылме деке лишыл, сандене кылым кучаш йӧсылык лийын огыл.

VII курымышто араб илемлаште организованный дене пырля Шнуй Шӱлыш почеш илыше черкат лийын. Тыгайже, мутлан, Мекка, Ятриба (кызытсе Медина ан-Наби) олалаште да Йеме- ныште улмаш. Араб тӱняште монастырь, монах-влакат ыльыч, икманаш, тӱрлӧ шӧрынан христианство атыланен.

Ты поян культурын тӱзланыше тӱняште тулык рвезе илен, тудын лӱмжӧ Абу аль Квазин Мухаммед кӧн Абд аль Муттал — иб 'ибн Хашим ыле. Мухаммед верблюд дене тӱрлым шупшыктеч, сандене шуко ужын коштын.

Поян яра вате дене ушнымекыже, тудо улан илаш тӱҥалын. Халигахам (вес семынже Хадидза) изватылан налмекыже, Мухаммед шуко еҥ дене палыме лийын.-. Халигахан тукымыштыжо христиан-влак ыльыч, сандене Матфей деч евангелийым араб йылмышке кусарымым тудо колын.

Мухаммед тудлан Юмо деч ала-можо коеш манын шотлен. Халигахан Варагах шольыжо (тудо шкеже христианин лийын) Мухаммедлан Юмо, еврей ден христиан-влаклан мом койыктен, тудымак койыктен манын шотлен. Мухаммедын ужмыжым сераш ^ӱҥалыныт.

Черке паша Юмын кӱштымыж почеш огеш шукталт манмым Мухаммед умылен. Но Юмын кумылжо черкыште огыл шукталт- Шаш — тидым тудо шижын кертын огыл, сандене тудо у рели- ^гийлан негызым пыштен.

Мухаммед шкенжым пиямбар улам манын увертарен, Иису- сым Господьлан огыл, а ик тыглай пророклан веле шотлен. Ту| дын ужмыжо нерген ойыштыжо шукыжо еврей ден христиан: вера гыч туныктымо шомак уло гынат, ой чын манаш огеш лий|

Мухаммедын уш-акыл иочылтмыжым возымо книгам Коран маныт — исламын тӱҥ книгаже. Исламын ӱшан палыже (символJ жо): «Аллах деч моло Юмо уке, Мухаммед тудын пиямбарже».! Мусульман верам налашлан, кок мусульман ончылно ты шома-Я кым гына каласаш кулеш.

Шке жапыштыже Библийым араб йылмышке кусарен огытыл, сандене тӱняште Коран шочын да ислам шарлен. Библий деч поена ӱшаныше-влаклан несторианский черке да мусульманство нерген чыным палаш неле лийын.

Мекка олаште Мухаммед сулык деч касаралташ ӱжын, ты тӱнялан мучаш лиеш манын ойлен. 622 ийыште Мекка гыч тудлан шылын куржаш логалын. Колмыж деч ончыч араб пиямбар сӧйым тарватен коден, ислам тӱняште ты cap вара шӱдӧ ий наре каен. Араб-влак Сирийым, Персийым, Египетым, Иӱдвел Афри-$ кым, Испанийым руалтен налыныт. Шӱдӧ ий мӧҥгӧ Францийысе Пуатье ола воктенсе кредалмаште веле ислам армий сеҥалтыи. s

Ислам эллаште христиан ден еврей-влакын илышышт курым- ла мучко икшырымын лийын огыл. Христиан-влак налогам ту-! леныт, нунын социальный праваштым мер ушем саклен. АрабЦ влак христианство гоч кугезе грек культура деке лишемыныт. Мусульман вера христиан теологийлан эҥерта. Кызытсе Ирак кундемыште лийше теологический школ-влак кок религийысё кылым пеҥгыдемденыт.

Кыдал курымлаште, кугыжаныш черке озаланымыжлан кора, Европым шучко пычкемыш йӱд леведын, тидын годым араб тӱия да нунын сеҥен налме эл-влак ончыко ошкылым ыштеныт. Араб ден античный культура-влак кокласе кылым вияггдаш Междуре-1 чий ден Персийыште лийше организованный черке полшен. Ис1 лам ты черкым шалатен огыл, мӧнтешла йол ӱмбакс шогалашы-1 же ты черкын опытшым кучылтын.

Христиан-влак Мухаммедын туныктымыжым христианствын ик йыжыҥже семын кужу жап шотленыт. Но кӧ Иисусым Юмын эргыже семын огеш шотло, тудым ӱшаныше манаш огеш лий.

Эрвел христианство

Рим империйын эрвел ужашыштыже организованный христиан черке нигунамат пеҥгыде лийын огыл. Теолог-влак визымше курым марте ты кундемыште эҥертышым муын огытыл.

Арамей йылме дене кутырышо-влакын кундемыштышт христиан рӱдер-влак шочыныт, ондак нуно Эдесса (кызытсе Урфа) ден Арбель (кызытсе Эрбиль) олалаште лийыныт. Тыште Пе- шиттым — арамей йылме дене возымо Библийым кучылтыныт.

Кудымшо курымышто сасанид-влакын уло кугыжаныштышт (кы- ьт'гсе Ирак, Иран, Туркменистан) христианство пеҥгыдемден.

Сасанид-влакын элыштат христиан-влакым шыгыремденыт, кучем католицизмым ӧкымеш шыҥдараш тыршен. Католический черке христиан-влаклан кудыштышт, Юмым кумалын, авызлаш чгракым ыштен. Кугыжаныш религий семын зороастризм ончыко лектын.

428 ийыште Константинопольский епископлан христолог Нестор шогалын. Лишыл Эрвелысе католический черкым несторианский манаш тӱҥалыныт. Нестор христолог семын Христосын азаже Мария деч калыкым йӱкшыктараш тыршен, тидлан кӧра епископым шкенжымат престолжо гыч поктен колтеныт. Нестор- лан Константинополь гыч Египетышке шылын куржаш логалын. Кузе вара тудо тушто колен — кызыт марте раш огыл. Но туге гынат Несторын христологийже Эрвелне авторын колымыж дене пытен огыл.

Эрвелне, христианство писын шарлен, можыч, несторианский черке еҥ-влакын шӱмышкышт корным муын але Покшел Азийысе калык-влак христианство негызеш шке тӱзланыме корныштым ужыныт — каласаш неле. Можо тыште тыге христианствылан вияҥашыже полшен, мый каласен ом керт, Библийымат вет тысе калыкын йылмышкышт кусарен огытыл.

Эрвел христиан-влак нерген шагал палат, кеч шке жапышты- же тысе христиан черке тӱнямбалне эн кугу да виян лийын. Христиан черке, Сирий гыч тӱҥалын, Китай ден Индий марте кугу кумдыкым авалтен ыле. Финн шымлызе-влак Пялси ден Рамстедт, 1900 ийлаште Азий мучко коштмышт годым, Монголи- йыште тӱжем ий ончыч илыше уйгур христиан-влакын шӱга- рыштым муыныт да фотографироватленыт.

Эрвел христиан-влак тӱҥ шот дене несторианский черкым шот- леныт. Кунам Европышто кыдал курымлаште шучко инквизиций озаланен, Мерве олаште (кызытсе Туркменистаныште) шым семын кумалше—мусульман, манихей, христиан, буддист, конфу- Циян, зороастриан да шаманист-влак пырля иленыт.

Манихейсто религийын «ачаже» Мани Вавнлонысо баптист- влак коклаште шочын да ты ушем деч 216 ийыште ойырлен. Уйгур кугыжаныште 745—840 ийлаште манихейство официальный идеологий семын шотлалтын. Ты религийым шоя христианство маныт. Манихейство нерген туныктымо ойым 731 ийыште китай йылмышке кусарыме улмаш.

Китайыште буддизм да манихейство дене пырля несторианский черкат вияҥын. 700-шӧ ийлаште, кунам кучем Тан кугыжа ту кым кидыште ыле, ты черке кажне гаяк китай олаште лийын.

Варажым тиде элыште христиан черке пытен. Китай кугыжа- алак, уйгур-влакын вийыштлан эҥертеныт, христиан-влакым покташ тӱҥалыныт. Китайыште несторианский черкыште кумал

ше-влакым шыгыремденыт гын, Сибирьыште илыше турок дец монгол-влак коклаште тиде христиан ӱшан йомын огыл.

Темучин (вес лӱмжлӧ Чингиз-хан) годым кунам тудо Герат кугыжанышге веле оза лийын, несторианский черке официальный религий семын ышталтын. Варажым Темучин пел Азий ден пел Европым сеҥен налын да историйыште эн кугу Кугыжанышы^ чумырен.

Темучин шучко сарзе лийын гынат, религиозный пашаште тӱргоч ыштен огыл, тудын тукымжо гыч лекше кугыжа-влакат ӱшаныше-влакым пагаленыт.

Чингиз-хан мӧҥгӧ Каракорум рӱдӧ олаште Туракина лӱмай христиан ӱдырамаш кугыжа семын шоген. Тудо Темучинын шещ- кыже лийын.

Чингиз-ханын уныкаже Кублай буддист лийын, Хулагу лӱмав вес уныкаже Рим дене кылым кучен.

Монгол йылмышке У Сугыньым Рим гыч толшо Джиованнк кусарен, тидын мӧҥгӧ уэш несторианство ылыжын.

Тиде жапыштак Туркестанын эрвел кундемыштыже мусульманство шыҥен толын. 1294 ийыште Кублай-хан колен, тидын мӧҥгӧ Европысо ден Азийысе организованный черке-влак коклаште кыл йомын.

Кужу жап Кублай-хан пелен Китайыште лийше лӱмлӧ итальян путешественник Марко Поло (1254—1324) Хинжианг провиицийыште ислам мечеть пелен христиан черкат лийыныт манын возен.

Кублай-ханын колымекыже (1294), кугыжаныш шаланаш тӱ- ҥалын да эрвел Туркестаныште ислам сеҥен. Чингиз-ханын ро- дыжо Тимур (1336—1405) тул да керде дене исламым шыҥда- рен, тудын шке илемже Самарканд воктенысе Куш олаште ли- йын. Тимур Китайышке да Византийышке каен шуктен огыл.

Тимур (лӱмдылтышыжӧ «калек» лийын) пире гай осал чонан ыле. Тудын годым христиан-влакым тӱрлӧ могырым поктеныт. Христиан черке шкежат титакан лийын: римско-католический престол Лишыл Эрвелышке крестовый поход дене каен.

1551 ийыште несторианский черкын ик ужашыже Рим дене ушнен, тыге халдейский манме черке шочын. Несторианский черкын кодшо еҥышт ассирий черкым ыштеныт. Кызыт икмыняр шӱдӧ тӱжем халдей ден ассирий христиан кодын, нуно Инди- йыште, Пакистаныште, Ираныште, Иракыште, Ливаныште да Тур' цийыште илат.

Тидын мӧҥгӧ икмыняр курым Азийын кугурак ужашыштыже духовный илыш тӱлыжгӧ лийын, вара иже Сибирьышке Росси# ден Украина гыч духобор-влакым еретик-влак манын ссылкышке колтымеке, Азийыште религий-влак уэш ылыжыныт.

1846 ийыште лекше книгаштыже финн шымлызе Матиас АлеК^г сандр Кастрен тидын шумлык тыге возен ыле:

«Нуно тиде тӱняште орланен илымыштлан вес тӱняште узь- _макышке (райышке) логалаш шоненыт. Духобор-влакым онченак, |_{уйЫН деке шӱм пижеш. Нунын тӱжвал тӱсыштат воктенысе мо- _ло еҥ-влак дене таҥастарымаште сӧралрак.

Духобор-влакын мотор шӱргыштым куптырат огеш локтыл, щинчаштым кавашке ыштен, шыпак пӱртӱсыштӧ кумалыт. Пӱр- _Tvc деч моло черке нунын уке. Духобор-влак моткоч тыматле койышан улыт, еҥ-влак деке кугунак огыт лишем.

Нуно руш кугу калык гыч улына манын кычкырен огыт кошт, моло сибиряк семын еҥ ончылно пыштла огыт кой. Российысе кресаньык семын духобор пашам йӧратыше, унам ончен моштышо улыт, ӱшанышт дене келшен толмо годым поро деч молым огыт ыште». (М. А. Кастрен: «йӱдвел мландышке миен коштмаш», Порвоо, Хельсинки, 1967 ий, 287 стр.).

Латвич ий ончыч ик эрдене Юмо мыйым вич шагат эрдене кыиелтен ыле. Мый радиом почынам. Эфирыште Канадын Ра- диожо духобор-влакын мурыштым йоҥгалтарен. Мый мурым кас- сетышке возенам да вара Украинысе Черновцы олаште пятиде- сятник-влакын кумалмышт годым муренам. Черновцы олаште тиде семым паленыт улмаш.

Колымшо курым тӱҥалтыште пӱтынь гаяк Азийыште Юмын поро кумылжо нерген шомакым пален огытыл. Кунам 1900-ше ийлаште Хинжианд уйгур олашке «Свенска Миссионсфёрбунет» швед миссионер ушем ден армян ӱшаныше-влак толыныт, тыште ислам мечеть деч молым ужын огытыл. Марко Полон ужмо черке- влак шалатыме лийыныт.

Христианство уэш Китайышке культурный революций мӧҥгӧ пӧртылын. Касвел сынан черке-влак тыште атыланен огытыл. Духобор верам кучышо китаец Ни Тошенг шке калыкыштыже Христослан ӱшаным ылыжтен. Коммунист-влак тӱрлӧ чаракым ыштеныт гынат, 1989 ийыште, Хельви Тапоненын шотлымыж почеш, мӧҥгысӧ черкылаште 7—12 процент (але 100 миллион чоло) Китай калык кумалын. Кечывалвел Корей гын кызыт Юмылан мелын шогышо кугыжан улеш.

Чыла Юмын кидыште, мом тудо шона, туге лиеш. Тидын шум- лык ик пример йоутсы волостьысо Паппинен финн ялыште ушаныше Анна Экман илен, 1936 ийыште тудо Манжурийышке каен, ^тӰнямбалсе кокымшо cap да Китай революций годым тушто илен. Анна нерген тӱрлым ойлыштыныт: пуйто тудын ушыжо каен, Шкенжым вольык семын шотла да шудым веле кочкеш маныныт. Чыижым гын, Анна дене нимат лийын огыл, тудо Юмын полшы- Мыж дене мӧҥгеш Финляндийышке 1950 ийыште пӧртылын да ^пашам ыштен илен.

Православный черке

Католический черке 150-ше ийлаште шочын. Эдесса кугыжа. пыште тудо официальный идеологий семын шотлалтын. Вара ка- толицизм Арменийыште да Римыште кугыжаныш идеологу лийын.

Рим империй кок ужашлан — Эрвел да Касвел эллан шелал- тын. 1453 ий марте Эрвел Рим — Византий независимый кугыжаныш лийын, вара тудым турок-влак поген налыныт.

Византийысе черке еврей ден еретик-влакым эре поктен. Эр. вел Рим кугыжанышын мландыже катыкемын толын, тидын годымак византийысе черке славян-влак коклаште шыҥен. Украи- нын да Российын князьышт христианствым шотлаш тӱҥалыныт да калыкыштым тынеш пурташ кӱштеныт. 988 ийыште Киевысе Русь христиан верам налын да тынеш пурен.

Латкумшо курымышто Россий ден Украинам монгол-татарский Орда руалтен налын. 1240 ийыште Киеват тушман кидышке ло- галын. Кеч монгол-татар-влак коклаште христианствым шотлы- шат лийыныт гынат, Руш кугыжанышым икгай верам кучышо эл семын шотлен огытыл.

Кунам Византий 1453 ийыште турок-влак кидышке логалын, руш-влак Москвам кумшо Рим семын шотлаш тӱҥалыныт. 1917 ийыште Российыште социалистический революций сеҥен, санде- не руш православийын кугыжаны шчерке семын вияҥше исто- рийже пытен. Российыште социализм официальный идеологий лийын.

Руш черке Библийым йӧратен огыл. У Сугыньым кызытсе руш йылмышке 1820 ийыште кусареныт да савыктеныт. Пӱтынь Библийым рушла 1876 ийыште веле луктыныт. Индеш курым утла православии черкысе тошто славян йылме дене савыктыме Библийым кучылтын да эшеат южгунам кучылтеш.

Кужу жап 1876 ийыште кусарыме Библий веле лийын. Каласаш кӱлеш, еврей да грек йылме гыч кусарыме ты пашам мот- коч сайлан шотлыман. Ты суапле сомылым Алтай кундем гыч ик миссионер ден ӱшаныше еврей шуктеныт.

Тидын мӧҥгӧ курым утла жап эртен. Руш йылмышке ятыр вашталтыш пурен, кызыт гына У Сугыньым уэш кусарен луктыныт. Украин йылме дене Библийым тӱрыснек уэш моткоч сайын кусарен савыктеныт.

Руш православный черке ӱшаныше-влакым йӧратен огыл- Куры мл а мучко еретик-влак манын еҥ-влакым шыгыремден-

XVIII курымышто хлыст-влакым поктымо нерген увер уло- Хлыст-влак Россий покшелне ятыр верыште иленыт, шкенышты*¹ «Юмын калыкше» маныныт. Английысе лоллард (XV курым)! Финляндийысе лаэстадион (XIX курым), Коми республикысе бурссюлюс (XX курым) семын, хлыст-влак, мом нунылан Юмо* кӱштен, тудым ойленыт.

Хлыст-влакын толкынышт кугезе Российын духовный толкы- нын ик ужашыже улеш. XIX курымышто Российыште «духовный христиан-влакын» — меннонит, молокан, духобор ушемышт шо~ чыныт. Мо оҥайже: М. С. Горбачев молокан-влак ешыште шочын, шкенжым тудо ӱшанышылан шотлен огыл. Можыч, калыкыште- гына тыге койын — кӧ пала? Революций деч ончычак христиан- влак руш, украин, белорус-шамыч кокла гыч шукынжо Кана- дышке, США-шке куржыныт. Кодшыштым виеш Сибирьышке колтеныт, южышт шке кумылын ты йӱдвел мландышке илаш кус- неныт. Хлыст-влак тӱшка дене Уругвайышке каеныт. Канадыште гына икмыняр шӱдӧ тӱжем руш да украин духобор ила.

Официальный черке Юмо ваштареш улеш гынат, черкышке коштшо-влак кокла гыч чыным кычалшат уло. Чыным кычал- шым Юмо шотла, ушаныше вет Иисусын лӱмжым шарнен ила..

Ятыр финн тидым пала да тыгак ышта. Кумдан палыме Матильда Вреден шольыжо Хенрик Вреде 1883—85 ийлаште Ир- кутскышто Библийым ужален коштын да Якутийыште ссылкыш- те улшо ӱшаныше-влак дене вашлийын. 1917 ийыште Николай Пӧӱсти Сибирьышке миссионер семын каен, Ярл эргыжым кызыт чыла гаяк руш ӱшаныше пала.

Совет жапыште духовный христиан-влак, баптист сектышке- ушнен, пырля келшен иленыт. 1960 ийыште баптист униои, госу- дарствын шыгыремдылмыжлан кӧра, шаланен. Унион гыч лекше- влакым Российыште инициативник-влак маныт, а касвелие нуным шолып ыштыше черке маныт. Российыште кызыт пел миллион наре инициативник уло. Горбачев марте Совет Ушемыште баптист-влак гына лӱдде пырля погынен кумалыныт. Шыгырем- дымым ончыде, баптист-влак кутырен келшен пырля кӱгу тӱшка дене погыненыт. Официальный кучем нуным логалын огыл, эс- керен веле.

Инициативник-влак Российыште, Китайысе ӱшаныше-влак семын кугунак тале койышым огыт ончыкто. Кызыт Россий демократий корнышко шогалын гынат, ӱшаныше-влак кокла гыч шукынжо шке злышт гыч каяш лийыныт. Тидын годымак православный черке деке утларак самырык-влак кумылаҥыт. Удыр ден рвезе-влак Юмым черкыште веле огыл, шке илышыштышт кычалыт.

Россий кызыт тура савыртышышке логалын. Кушко тудо луп- шалтеш? Порышко шуэш манын каласаш йӧсӧ. 1930-шо ийлаште чыла гаяк ушан-шотан еҥым Россий кӧргыштӧ пытареныт.

1989 ийыште Охотский теҥызыште «Содружество» колым кучышо суднышто ыштымем годым, руш йолташем-влак нигӧлан да нимолан огына ӱшане манын ойленыт. Культурный революций мӧҥгӧ Китай тыгаяк корным эртен да вара виян атыланен тӱз-

лана. Российыште вес сӱрет. 1993 ийыште февральыште Моско деч 350 меҥге торасе «Просвещение» станица гоч машина дене эртенам. Иырым-йыр нужналык, шот пытен. Ала-можо Российыште чын огеш ышталт.

1989 ий октябрь тылзыште Черновцы оласе пятидесятник-вла- кын погынымаште лийынам да молан те калыкышке лектын огыда кошт манын йодынам. Погынышо-влак ӱчашаш пижыныт. Проповедник ял гыч ялышке туныктен кошташ жап огыл манын. Тунам мый шарналтенам, Иисусын тунемшыже-влакат, Шнуй Шӱлыш дене кумылаҥме деч ончыч, тыгак порт коклаште веле шинчылтыныт. Кунам Шнуй Шӱлыш нунын кӧргышкӧ пурен, нуно тӱня мучко кошташ тӱҥалыныт. Кӧ Шнуй Шӱлышым налын, проповедникым веле огыл тудо колыштшаш.

Римско-католический черке

Визымше курымышто Эдесса оласе католический черкым пӱ- тынь Рим империйыште шотлаш тӱҥалыныт. Кунам Рим Кугыжаныш эрвел да касвел ужашлан шелалтын, Италийысе государство шке шотшо дене вияҥын толын. Кеч визымше курымышто Касвел Рим кугыжаныш пытен гынат, касвел Европышто XVII курым марте Римысе Папан кидыштыже уло кучем лийын. Реформаций тӱҥалмеке веле, ты власть лушкен.

1054 ийыште христиан тӱня римысе католицизм ден правосла- вийлан шелалтын. Кызыт Римысе католический черкым христиан идей-влакым варен пытарыше религий манаш лиеш.

Римско-католический черке пашаж дене православий деч ку- гунак огеш ойыртемалт. Тӱҥалтыш гычак Римысе Папан ушемже, еретик манын лӱмден, ӱшаныше ден еврей-влакым поктен. Кыдал курымлаште, христиан порылыкым монден, римско-католический черке крестовый поход дене Иисусын шочмо мландышкыже каен. XII курымышто католик-влак тул да керде дене шке чер- кыштым Финляндийыште шыҥдареныт. Финляндийыште христианство ондакак лийын.

XVII курымышто, реформаций тӱҥалмеке, католический черке деч йӱдвел мланде-влак ойырленыт. Но тидын годымак Кечывал- вел да Покшел Америкыште католицизм в ийым поген, тудым Европа гыч куснышо-влак пеленышт конденыт. Римысе черке миссионер пашам шуктен гынат, чапле лектыш дене тидын шум- лык моктанен ок керт.

Герман калык, миссионер-влакын тыршымыштлан кӧра, моткоч писын Рим кидышке логалын. Вульфила Библийым нуныН йылмышкышт кусарен. Тиде гына огыл, варажым, черке пашам шуктымо годым, герман калык-влак латин йылмым кучылташ тӱҥалыныт.

Еҥ-влак ваш-ваш пуштыт манын, ӧрман огыл. Каин ден Авель» годымат тыгакак лийын. Черке еҥым пуштеш гын, вес паша: ка- толик-влак Юмын лӱмжӧ дене Юмын еҥыштым пуштыныт. Поро Юмо, черке сулыкшым колташ йодеш гын, касара ыле, очыни.. Но кӧ колын Римысе черкын сулыкшым касараш манын йодмы- >кым? Ушем сулыкшым колташ йодын огеш сеҥе, а ӱшанышы- лан, сулык деч эрнаш манын, ты черке деч ойырлаш кӱлеш. Вес семынже гын, Юмо ончылно ушем огыл, айдеме мутым кучаш тӱҥалеш.

Реформаций

Кыдал курымым моткоч чын историйын пычкемыш пагытше маныт. Незер, пычкемыш калык-влакым Римысе черке, кузе шонен, туге орландарен. Шучко пашашт деч каныме годым мессым эртарен.

Поп-влак моткоч шотанла койын, ватымат налын огытыл, ти- дын годымак еҥгаватым кученыт. Сулыкым касарыме кагазым— индульгенцийым оксала ужалаш шонен муыныт. Папский престо- лышто интрига, иуштмаш озаланеныт. Тыгай йырнык койышан айдеме-влак шкеныштым Христосын еҥыштлан шотленыт, тудын лӱмжӧ дене калык-влакым пытареныт. Папа пален: калык-влак пычкемыш лийыт гын веле, тудо оза кодеш. Шинчымаш тул деч тудо чыташ лийдымын лӱдын. Чын верам кучышымат папа пуштын, тыгай еҥат Римлан лӱдыкшӧ лийын.

Луымшо курым гыч Болгарийысе богомил апостол-влак кас- велышке тарваненыт. Нуно поктымо деч шылын тунемыныт да илен лектыныт. Калыкым алгаштарымышт годым веле, богомил- влакым ужыныт.

Богомил апостол-влак Рейн воктенысе, Кечывалвел Франци- йысе, Йӱдвел Италийысе калык-влакым тарватеныт. Кечывалвел Францийысе тиде толкынышко ушнышым альбигойец манаш тӱҥалыныт, моло вере катар манын лӱмденыт.

1184 ийыште альбигойец-влакым еретик манын покташ тӱ- ҥалыныт. Папа Иннокентий III еретик-влакым преступник семын пушташ кӱштен. Альбигойец-влакым черке огыл, кугыжаныш кучемын вийже дене пытараш каласен. Альбигон cap, 1209 ий гыч тӱҥалын, 1216 ий марте шуйнен.

Сар пытымеке, умбакыжат еретик-влакым лӱдыктен шогаш, 1233 ийыште инквизицым ыштеныт. Тиде организаций черкын тайный полицийже лийын, тушто чыла сомылым доминикан мо- мах-влак шуктеныт.

Инквизицын девизше тыгай лийын: «шуктышаш паша чыла йӧным пыдалеш».

Альбигойец-влакым пытарыме деч ончыч, Лион ола гыч лек- ше Пьер Вальдон тунемшыже-влакым еретик манын лӱмденыт, Вальденец-влак, тидым пален, утлен куржаш тӱҥалыныт. Можыч, кызытат нуно иктаж-кушто плат.

Рейн мландыште да Голландийыште паша вес семын каен. Голландийыште кугыжаныш кучем Римысе папалан политический илышышке шӱшкылташыже пуэн огыл. Жерар Гроот (1340— 1384 ийлаште илен) ӱшаныше-влакым таҥ-влак ушемлашке чумы- рен, тидын годымак черке дене кылым йомдарен огыл. 1450 ийыште таҥ-влак ушемлан кидыштышт Голландийыште гына 87 илыме порт лийын. Тиде толкыным историйыште «Пырля илыше иза-шольо-влак» маныт. Нуно тӱшкан иленыт, книгам возен ужаленыт да тиде окса дене школ-влакым тӱрлӧ олаште ку- ченыт. Нунын кокла гыч Эразм Роттердамский ден Томас Кемп- ский историйыште пале кышам коденыт.

Латнылымше курым мучаште Английыште Лоллард манме толкын шочын. Лоллард-влак, нер йымакышт ойлен, Юмылан кумалыныт. Нунын духовный туныктышышт Джон Уайклифф (1329—1389 ийлаште илен) лийын. Д. Уайклифф англичан йылмышке Библийым кусарен. 1415 ийыште черке собор тудын кап- шым шӱгар гыч кӱнчен лукташ да вара йӱлалташ кӱштен. Ту- лешак тудын возымыжат пытен.

Тунам Англий дене Богемий (чех кугезе кугыжаныш) коклаште пентыде кыл лийын, кок элыштат ик тукым гыч лекше кугыжа-влак шогеныт. Уайклиффын туныктымо ойжым моткоч писын Богемийыште пален налыныт да тудак Ян Гусын вуйла- тыме калык толкынлан ешартыш вийым пуэн. Ян Гус (1371 — 1415 ийлаште илен) Прагысе университетын ректоржо лийын.

Богемийысе кугыжам лӱдыкташ манын, Римысе папа крестовый походым увертарен. 1415 ийыште Ян Гусым тулеш йӱлалтен пуштыныт.

1433 ийыште чех-влак лӱдын, шкеак черкым торешланыше деч эрыктена манын мутым пуэныт. Иктышт, чынак, Римысе лапан кулжо лияш кӧненыт, весышт — «Богемийысе иза-шольо- влак» ушем, католический идей дене келшен огыл да шолып пашам ышташ тӱҥалын.

Германийыште самырык студент Мартин Лютер (1483—1546 ийлаште илен) Магдебургышто «Пырля илыше иза-шольо-влак» ушемын еҥышт дене вашлийын. Тунемме университетыштыжат «Пырля илыше иза-шольо-влак» ушемын туныктымо ойжо кум- дан палыме ыле. 1512 ийыште Мартин теологий доктор лӱмым налын.

Лютер годымак Римысе черкын йырнык койышыжым сайын паленыт, нигӧ гаяк тидым йӱкын ойлаш тоштын огыл. Ком тулеш йӱлатеныт гынат, шкеныштым веле араленыт, черкым вур- ■сен огытыл.

1517 ийыште Лютер, лӱдде, черке ваштареш шогалын, тӱдо Виттенберг оласе черке полат омсашке 95 тезисым сакен. Kara- зеш, черкын сулык колтымо йӱлаже дене келшаш ок лий манын. Уло Европа Лютерын тиде ошкылжым сайын умылен. Лач Мартин ден Римысе папа гына ончыкшым кушко тиде шукта манын ужын кертын огытыл, очыни.

Жап эртымеке, 1521 ийыште католический черке оза умылен: могай тале вий ваштарешыже шогалын да Лютер ӱмбаке анафемам колтен. 'Гунамак Мартиным император деке ӱжыктеныт. Тудо пыкше гына тулышко логалын огыл. Парламент гыч пӧр- тылшӧ йолташыже-влак Л юте рым шолыштыныт да Вартбург орышко шылтеныт.

Тиде орышто Мартин 1522 ийыште У Сугыньым немыч йылмышке кусарен. Тиде пашаже, моло возымыжо дене пырля, пи- сын эл мучко шарлен. Тунам Германийыште книгам савыктен моштат ыле, сандене уверым шараш у йӧн лектын.

Шке книгаштыже Лютер кум тӱҥ ойым ышта: Библийын ав- торитетше нерген, кажне ӱшаныше атеистлан священник лийшаш да ӱшанен веле, Юмын ончылно титакетым касараш лиеш манеш.

Рим черкым вурсымо годым, Библийын ойжым ончыко шын- дыман ыле — тидым Лютер сайын умылен. Библий гына, кузе Юмылан ӱшанаш, туныктен кертеш, Юмын шомакыштак кузе Кавасе кугыжанышке логалаш манын возымо. Лютер чын возен, тыге гынат мом туныктен Библий, чылажым Мартин ойлаш тоштын огыл. Кунам калыклан Библийлан ӱшанаш кӱлеш, калык Библий деке шӱмаҥын.

Лютер семынак пашам ыштыше профессор Андреас Боден- штейн фон Карлштадт (1480—1541 ийлаште илен) молан туныктен, тугак ышташ тӱҥалын. 1521 ийысе рошто годым, ризыжым кудашын, да поп ма, я мирян — чылаштым кинде да арака дене черкыште сийлен. Лютер профессорым чараш куржын толын. Лютер мом ойлымыжым шукташ шоненат огыл. Тыгай койыш лютеран черкыште кызытат уло, тудым нылымше принцип маныт.

Лютерын реформатор пашаже вашке пытен. Ушан лийын огыл, католический черкын ик у йыжыҥже веле шочын. Рим черке семынак пашам шуктеныт, попым шогалтеныт, кугыжаныш черке нерген ой кодын. Лютеран-влак пӱтынь папан кидыш- ке логалын огытыл. Лютер вет папам Антихрист манын, папа Лютер ӱмбаке анафемым колтен.

Карлштадт коктеланен гынат, шонымыжым шуктенак толын. «Ончыко тыге эркын кайыман мо?» книгаже реформацийлан у вийым пуэн.

Карлштадтлан вашмутым немыч крестьян-влак пуэныт. Нуно индульгенций да чыным ӱшаныште мумо нерген Библийыште ик

9 Осмо Пӧӱсти

шомакымат лудын огытыл. Коринфян-влаклан кокымшо гана во- зен колтымаште теве кузе ссрыме:

«Иктылан орлык, весыжлан куштылго лийшаш огыл — иктӧр- лык лийшаш. Таче тендан улыда нунын укелыкыштлан полшы- шаш, вара нуно, уланышт годым, тендан укелыклан полшат, ик- тӧрлык лийшаш». (2 Кор. 8:13—14).

Германийыште иктӧрлыкым вучен шуктен огытыл. Опкын койышым духовный секта-влакат сеҥен огытыл.

Швейцарийыште реформацийым Ульрих Цвингли (1484—1531 ийлаште илен) вуйлатен. 1515 ийыште тудо Эразм Роттердамский дене вашлийын да тудын дечын ылыжын. 1518 ий гыч Цвингли Цюрихыште евангелийым умылтараш тӱҥалын. Тудын ойжо почеш тиде оласе католический черкым тӧрлатеныт.

Цюрихыште Цвингли ятыр ӱшаныше дене кузе тынеш пурташ манын ӱчашен: ӧкымеш але шке кумылан кӧнышым веле. Тӱҥ шонымаш тунам тыгай ыле: тынеш пураш айдемын шке кумыл- жо лийшаш.

1525 ийыште креститель-влакым, ондален диспутышко ӱжы- ныт, да тушто нуным пӱтырен кученыт. Черке нуным еретик манын чылаштым гаяк пытарен.

Ивингли католик ден евангелист-влак кокласе cap годым пастор семын коштын да ик тыгай кредалмаш годым колен.

Реформаций тидын дене пытен огыл, кеч Лютер ден Цвингли тудлан вияҥашыже чаракым ыштеныт. Европысо покшел эллаш- те реформаций шарлен толын, кугыеҥ-влакым тынеш пурташ тӱ- ҥалыныт. Тыгай еҥ-влакым анабаптист-влак (уэш тынеш пуры- шо) маныныт. Анабаптист-влак кугу тӱшка дене Йӱдвел Итали- йыште, Швейцарийыште, Нидерландыште, Польшышто да Авст- рийыште иленыт.

Креститель-влак радам кушмо дене нуным утларак покташ тӱҥалыньгк. 1529 ийыште Германийысе Шпайер оласе парламен- тын сессийыштыже чыла коестительым пытараш манын мунчалым луктыныт. Немыч-шамыч кӱштымым тӱрыс шуктат, тыштат тыга- как лийыя: чыла гаяк крестительым пытареныт.

Креститель-влакым пытарыме дене иктӧрлык нерген ӱшан йомын. Кресаньык-влак христиан принцип-влакым илышышке пуртымым вучен шуктен огытыл да сарӱзгарым налын, уремышке лектыныт. 1534 ийыште нуно Мюнстер олам поген налыныт, но олаште лютеран ден католик-влак вашлийын, коклаштышт вӱран сӧйым веле тарватеныт. Германийыште кодшо креститель-влак лӱдмышт дене шып веле шинченыт, икмынярже шке элышт гыч куржын. Немыч мландыште бездуховность озаланаш тӱҥалын.

Францийыште инквизиций ӱшаныше-влакым лӱдыктен ашнен. Швейцарийыште шылын илыше француз Жан Кальвин (1509—■ 1564 ийлаште илен) Францийыште евангелистский ушем-влакым

чумырен кертын, кӱчык жапыште ты ушем кок тӱжем марте по- гынен. Ты реформистский толкын ваштареш кок шӱдӧ ийым ку- чедалыныт. 1685 ийыште католик-влак сеҥеныт, Францийыште 200000 кальвинист веле куржын утлен. Католический черке шке осал тусшым ончыктен.

Шӱдӧ ий гыч Французский революций католический черке ваштареш уло калыкым нӧлталын.

Английысе лоллард толкын Кальвинын да Лютерын туныкты- мо ойышт почеш вияҥын. Английысе реформистский толкын Ри- мын кидше гыч утлен, тыште тӱрлӧ сынан реформистский черке ӱчашеныт гынат, сырымешке шуын огытыл.

XVII курымышто Английыште баптист идей-влак шыҥеныт. Европышто утлен кодшо креститель-влаклан меннонит-влак лӱ- мым пуэныт. Нунын кокласе кумдан палыме еҥын лӱмжӧ Менно Симонс лийын. Великобританийыште креститель-влак баптист лӱмым налыныт.

Реформацийын тӧрсыр историйыштыже поена верым Джордж Фокс (1624—1691 ийлаште илен) налеш. Тудо квакер («чытыры- ше-влак») толкыным вуйлатен. Шкеныштым гын нуно вес семын— «таҥ-влак» манын лӱмдат.

Квакер толкын Пэндл Хилл курыкышто Джордж Фоксын шинчажлан коймо гыч ылыжын. Тудын шинчаора курык ӱмбалне калыкын Иисусым вашлиймыжым ужын.

Кум ий гыч витле тӱжем наре квакер лийын. Нуно черкысе арвер (реквизит) деч кораҥыныт.

Джордж Фокс черкым уэмдаш тыршен огыл, Юмо деч тудым чын корнышко шогалташ веле йодын. Квакер-влак Юмылан ӱшанымышт дене молым кумылаҥденыт. Нунын ӱшаныштышт тӱҥжӧ — иза-шольылан, воктенсе еҥлан порылыкым да йӧраты- машым ончыктымаш.

Кызытсе илышын идеалже-влакым ме квакер-влак деч на- лынна маныт. Нунын идеалышт деке, нунын семын Юмылан ӱшаныде, толын огына шу.

Квакер Вильям Пенын ачаже шке жапыштыже Английысе ку- гыжанлан оксам кӱсын пуэн. Кӱсыным тӧрлаташ манын, 1682 ийыште король В. Пенлан йӱдвел Америкыште Пенсильваний мландым пуэн. Тиде кундемыште квакер-влак ӱшаныме шотыш- то еҥ-влакын эрыкыштым нимо денат шыгыремден огытыл. Сандене Америкысе индеец-влак дене икойышко шуыныт. Тиде кон- тинентыште кызыт 200000 наре квакер, тӱҥ шот дене, индеец, уло.

У САМАНЫШТЕ

ӧаммурапи, Моисей да Платон

Кугезе годым тӱрлӧ элыште да тӱрлӧ жапыште Хаммурапи, Моисей да Платон иленыт. Кумытынат кузерак айдеме тукымын илышыжым шотышко пурташ манын шонкаленыт. Кажныже кузе тидым ышташ манын ойым пуэн.

Хаммурапи айда-лийже койышым пытараш манын шке зако- ныштыжо пеҥгыде кучыш-колтышым шонен луктын. Платон «Законы» книгаштыже мер илышым шке семынже радамлен: нака- занийым, награжденийым, шке шотан религийым пурташ темлен.. Ты книга идеализм философийлан негызым ыштен.

Хаммурапин да Платонын законышт чыла чын авалтен кертын огытыл, нунын возымыштым тӧрлатен, айдеме тукымын илышыжым саемдыме сай законым шонен лукташ тыршат. Моисей, законым огыл, айдемым тӧрлаташ кӱлеш манын каласен. Айдеме чылаж годым поро да сайым ышташ шкежак кӧнен огыл.

Моисейын законжо айдемын сулыкан улмыжым ончыктен. Кунам айдеме шкенжым шонен лукмо стандарт-влак почеш акла гын, сай улам манын каласен кертеш. Юмын законжо дене тиде огеш келше. Айдемым тӧрлаташ кӱлеш, законым огыл.

У айдеме

Юмо чыла шотыштат сай законым пуэн, шкеж гай сынан Айдемым Иисусым мыланна колтен. Христос мемнам утарыме пашам шуктышаш ыле. Тудо мыланна полышым конден.

«Ончыч тупынь лийше-влак, кызыт Христосын вӱржӧ дене ли- шемында.

Тудо улеш мемнам ушышо, кокыт гыч иктым ыштыше. Шке капше дене мемнан коклаште келшыдымашым пытарен». (Еф. 2:13—14).

У айдеме Шнуй Шӱлышеш закон деч поена Иисусын вӱрешыже шочын.

Тунемше айдеме

Иисусым шочмекыже, христиан черке кокытлан шелалтын: иктыже у айдеме Шнуй Шӱлыш деч шочеш манын, весыже айде- мым туныктен тӧрлаташ лиеш манын.

1529 ийыште Германийысе рейхстаг айдемым туныктен тӧрла- таш лиеш манын да Шнуй Шӱлышлан ӱшаныше-влакым покты- лаш кӱштен. Тыгерак туныктен да шуарен шогышо общество шочын. Чылаштым туныкташ тӱҥалыныт.

Ныл шӱдӧ ий гыч туныктымо пашан лектышыже койын. Гер- манийысе техника тӱнямбалне ик эн ончыл верышке лектын, ту- со искусство мландывалне чапланен, калык улан илаш тӱҥалын. Спорт тиде элыште кӱкшӱ сеҥымашке шуын. Чыла тиде государ- ствыште сай, но дух веле осал, тудо Сотана деч.

Техника йӧным кучылтын моштышо осал еҥ кугезе айдеме деч осалым куатлын ыштен кертмыж дене веле ойыртемалтеш. Туныктымо паша дене гына Юмын кӱштымыш шуаш огеш лий. 1945 ийыште Германийым союзный война сеҥен. Кызытат шуко эл школысо туныктымо пашам моткоч кӱкшӧ верышке шындат.

Тунемше ек-влакын обществышт

Кунам еҥ-влак Вавилонышто башньым ышташ тӱҥалыныт, Господь каласен: «Теве ик калык, ик йылме дене мутланат, мом шонен пыштеныт, шуктыде огыт чарне». Тунемше еҥ-влакын обществышт кокымшо гана Вавилонысо башньым чоҥен шукташ тӱҥалме деме иктак.

У обществын негызшым Мартин Лютерын «Христиан школ- влакым почмо да нунылан полышым пуымо нерген Германий оласе вуйлатыше-влаклан каҥаш» книгаштыже муаш лиеш.

Лютер семын просвещений обществым ышташ шонышо-шамыч лийыныт. Райыштак поро ден осалым палыме пушеҥге гыч саскам тамленыт.

Китайысе император, чиновникше-влакым терген лекмеке, удо- стоверенийым пуымыж годым каласен: «Нуно ынде мыйым ко- лышташ тӱҥалыт, удостоверенийым вет мыйын кид гыч налыныт».

380 ийыште Римысе император калык черкым ышташ кӱш-

тен.

Немыч черке просвещенийыште тӱҥжӧ — чын илыш нерген ой. Ушан дене веле курымашлык илышым налаш лиеш, еҥ шуч- Ко судышто веле утаралтын кертеш — утаралтеш гын, Юмын Тӱ- Чяшкыже логалеш. Немыч обществыштат вувер-влакым покте-

11ЫТ.

Кунам айдемын чоныштыжо ласка огыл да кунам шкенжым Чын ул-мыжлан шотла, вувер-влакым шонен луктеш да покты-

лаш тӱҥалеш. Библийыште Юмо мемнан чынна, мемнан тӱняна, мемнан памашна, мемнан сеҥымашна манын возымо. Тудо мемнан утарышына да мемнан эмлышына.

«Иисус ола ден ялла еда Юмын Евангелийым туныктен кош- тын, чыла черым, оккертым эмлен коштын» (Мат. 9:35).

Утаралтме годым айдеме эмлалтеш. Реформацийын теоло- гышт ты шомакым шотышко налын огытыл. Библий юзо дене то- лашаш чара (юзыланымаш грек йылме дене «фармакейа» — эмым ямдылымаш лиеш). Эм айдемын чержым тӧрла, сандене юзо вийым кучылташ тӱҥалыныт. Теолог-влак юзо вий дене кыл- далтше еҥым покташ тӱҥалыныт, юзо еҥ вет Юмо деч полышым йодын.

Просвещенный общество нерген Лютерын ойжым умбакыже Английыште Джон Локк вияҥден. «Айдемым шуарыме нерген шонкалымаш» книгаже 1693 ийыште лектын. Джон Локк айдеме шке уш-акыл вийже дене мо кӱлешым тунемын кертеш манын. Шинчымаш негызеш кузе лияш да мом ышташ — чыла пален налеш. Тыгай шонымо шотым рационализм маныт, просвещений саманым эше рационализм саман маныт.

Французский революций (1789—1794) просветительский философий кушко шукта раш ончыктен. Христианство деч кораҥы- ныт, тудын олмеш рационализм озаланен. Тидын дене нимогай порышко шуыныт огыл: изи четлыкышке логалше комак семын, еҥ-влак ваш-ваш пуштедаш веле тӱҥалыныт. Лу ий ты пуламыр шуйнен, вара иже рационализм черке дечат осал манын умыле- ныт. Революций кӱшеш француз-влак сай обществышке шуын огытыл. Идеал-влакым кычалаш естествознаний полшышаш манын ӱшанаш тӱҥалыныт.

Античный наука-влак араб тӱняшке несторианский черкын полшымыж дене шыҥеныт. Вара еврей-влак Испаний гоч пӱтынь Европышко кугезе шанче-влакым шуктеныт. XVII курымышто ты наука-влак Европысо просвещений эллаште шыҥеныт. Кок курым Европа уэмын толын. Университет-влак почылтыныт, мут- лан, Финляндийысе Турку олаште, тӱрлӧ шымлымаш эртен. Ка- лыкым лудаш, возаш да шотлаш туныктеныт.

Просветительский общество айдеме гыч роботым ышташ тыр- шен. йоча-влакым просвещений мландыйымал корно дене, кугы- еҥым карьерым кычалме кцрно дене наҥгаеныт. Кок корно му- чаштыжат колымаш веле вучен.

Шочын вочшо аза шымлыше институт гай. Мо тудын кидыш- кыже логалеш, тудым йоча шупшкеда, пуредылеш, ӱпшым налеш— шымла. Аҥыра кугыеҥ азалан модышым пу. Йоча моды- шым шымла да ӧрдыжкӧ кудалта. Аҥыра кугыеҥ уэш тудо мо- дышымак икшывылан пуа — аза ӧрдыжкӧ веле лупшал пышта, оҥай огыл — модышым тудо шымлен шуктен. Кугыеҥ модыш але лктаҥаш йоча-влак дене веле азажым коден йоҥылыш ышта: икшывылан уым шымлаш йӧным огеш пу.

Ава деч йоча йодеш: «Мо тиде тыгай?» Ава пашашке каен— ana огеш вашеште. Икшыве коваже деч йодеш. Кова огеш вашеште, тудо канаш каен. Тудо кочаж деч йодеш. Коча огеш вашеште, тудо поена ила, сырам йӱын шинча.

Йоча чыла пален налнеже, ачаже деч йодеш: «Мо тиде ты- гай-'» Ача огеш вашеште, тудо вес еш дене ила.

Икшывым йоча садышке ужатат. Тушто тудо: «Мо тиде тыгай?» воспитатель деч йодеш. Воспитатель огеш вашеште, тудын кидыште лу йоча «Модса модыш дене», — веле пелешта.

Вара йочам школышко колтат. Ончыч тудлан оҥайын чучеш. Школышто тудым лудаш, возаш, шотлаш да мураш туныктат. Вара тудлан кузе пеледыш дене крокодил тӱлат, кузе кит-влак шочыт манын каласкалат. Математика дене палымым ыштат — а молан? Йылме-влаклан туныктат, кутыраш гына тунемын огыт шу. Ушышко шукыжо огеш воч, сандене йоча сыра веле. Кугы- еҥ-влак тидым ужын, вашталтме пагыт манын ойлат. Эн тӱҥжӧ образований, а молан тудо тунемын шуын — тиде керек. Тунык- тышылан робот гай ӱҥышӧ йоча кӱлеш, вет тудо просветительский обществым тӱзата. Тыгай обществыште у идеал-влак шочын ыт.

Просветительский общество айдемылан чын деч (истина деч) кораҥаш туныктен, кажне наука вет тиде изи гынат чын, тыгерак тӱҥ чын (всеобщая истина) деке шуаш йӧн пытен. Айдеме шкенжым Юмо деч утленам да чыла пален налынам манын шо- наш тӱҥалын.

Илышын тӱрлӧ шӧрыныштӧ уым кычал муыныт, сандене айдеме тукымын чыла йодмыжым шукташ лиеш манын ӱшан лектын. Калыклан кӱлешан тӱрлӧ сатум ыштен лукмаш тыгай ӱша- ным моткоч пеҥгыдемден. Философий наука-влаклан негыз лийын, шанче промышленный производствым вияҥден колташ йӧным пуэн. Французский революций деч вара Европа промышленный революцийлан ямде улмаш.

Шуко да сай сату айдемым пиаланым ыштен мо? Европысо калык-влак шке сеҥымашыштлан моткоч куаненыт да умбакы- жат эшеат кугурак кӱкшытышкӧ шуаш шоненыт.

Шуко ий ожно Китайышке икымше гана Европа гыч судно- влак сатум конденыт. Китай кугыжа элна ятыр тӱжем ий Ёвро- пысо модыш-влак деч поена илен да умбакыжат илен кертеш манын. Туге гынат мӱндыр модыш-шамычым китаец-влаклан налаш логалын. Кунам тунемше йоча-влакым айдеме тукымым ончыкы- жым могай лӱдыкшӧ вуча манын йодыт гын, нуно шукыж годым тыгай вашмутым пуат:

— атомный сарӱзгар,

— атомный электростанций-влак,

— химический аяр-влак,

— пӱртӱсым амыртымаш,

— кушкыл ден янлык икмыняр урлык йоммаш,

— чодыра шагалеммаш да пустынь кумдык кугеммаш,

— айдеме тукым чот кушмаш.

Но тиде лӱдыкшым, уло калыкым туныктен, ме шке кычалын муынна. Тидын годымак Шнуй Шӱлыш деч поена йоча-влакым коденна.

Социализм

Немыч анабаптист-влак, черкышке коштшо-шамыч деч ойыр. лен, пырля уло погыштым ушен, коммунышто иленыт. Анабап- тист-влакым пытареныт гынат, нунын дене пырля илен мошты- мышт нерген шарнымаш кодын. Ты примерым Юмылан ӱшаныды- ме еҥ-влакат налаш тӱҥалыныт.

Естествознаний вияҥме дене тошто грек учений — материализм пентыдемын. Можо тӱҥ—Юмо але наука? — тиде йоды- шым рашемдыман ыле. Материалист-влак, мутат уке, ончыл верышке наукым шынденыт, тыге нуно атеистышке савырненыт.

XIX курымышто материалист-влак обществыште озаланеныт, ин- дешлу ий ончыч относительность теорий шочын. У теорий материй деч моло форма уло манын каласен. Но Эйнштейн деч ончыч ту- нямбалне вес религий — коммунизм шочын.

Немыч философ Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770— 1831 ийлаште илен) сандалыкыште чылажат противоречий негы- зеш илана манын: кеч-молан ваштареш лийше лектеш. Ой да ваштареш ой — тезис да антитезис ваштареш шогат гынат, пырля лийын веле кертыт. Ты процессым Гегель историйын законжылан шотлен, тиде философский законлан кора чыла шочеш, вияҥеш да пыта.

Гегельын философийже шала койышан айдеме тукымлан кел- шен толеш. Айда-лийже илыше айдеме чын (истина) дене огеш келше, ик шоя деч весе дене варналтеш, тыге колымашым муэш. Гегельын пуста философийже деч эскераш Павыл Тимофейым туныктен: «О Тимофей! тыланет пуымым арале, кӱлеш ок кӱл пуста шомак деч кораҥ, шоя шинчымаш дене ӱшаным веле йомда- оет» (1 Тим. 6:20—21). J

Гегельын тунемшыже Людвиг Фейербах 1841 ийыште «М° улеш христианство» («Сущность христианства») книгам луктын. Ты книгаште Фейербах тӱняште материй веле улеш манын во- зеи. Шымлызын теорийжым диалектический материализм манаШ тӱҥалыныт.

Тиде туныктымо ойым умбакыже немыч еврей Фридрих Энгельс вияҥден, тудо, лач шинчымаш укелан кӧра, тӱнямбалне ун¹' акыл да чынлан эҥертен илен огытыл манын каласен. Энгельс

Лютер семынак шона: пуйто айдемым ик шинчымаш гына Юмын Ц]ӱлышыж деч поена порышко шукта.

Энгельсын да тудын семын шонышо Карл Марксын идейышт уэмдыме черке деч поена мер илышын моло йыжъигышкыжат щыҥеныт. Ты учений пашазе толкыным авалтен. Россий ден Ки- хайысе коммунист-влак, ты идей дене кумылаҥын, шке калыкыш- _тым просветительский обществышке вӱденыт.

Просветительский обществын лӱмлӧ еҥышт у айдемым шуарен лукташ тыршеныт. У еҥ шумлык немыч идейым Ницше мучаш марте шуктен. Немыч шке элыштыже арийский образованийым иалын гын, Ницше ты еҥым сверхчеловек манын. Тиде идей де- пе аҥырген, немыч-влак миллион деке еҥым пуштыныт да шке- ныштымат миллион дене пытареныт. Российыштат у еҥым шуарен лукташ манын, лагерьлаште миллион дене айдемым орлан- дарен пытареныт.

1917—1918 ийлаште Китайыште У айдемын партийжым ыштеныт, кызыт тудым Китайысе Компартий маныт.

У толкын тарвана

Чын христианствым немыч-влак куклен луктын сеҥен огытыл гынат, фанатик-влакым пытареныт.

XVII курымышто Германийышке Голландий гыч пиетизм ман- ме толкын шуын. Пиетист-влак кугыжаныш черке гыч лектын огытыл, ӱшаныше-влакым тынеш пурташ тоштын огытыл. Нуно секта дене погынен, мӧҥгыштышт кумалыныт веле.

Финляндийышке пиетизм кенеташте толын огыл, ончыч Раум олашке шуын, вара уло кечывалвел-касвел Финляндийым авалтен.

1854 ийыште Нью-Йорк гыч Аланд островлашке евангелист Карл Мӧллесвярд толын, лач тудо Финляндийыште баптист сектам ‘почын. Покташ тӱҥалмеке, тудо шочмо верышкыже—Шве- цийышке куржын, но кок ий гыч тудын деке Стокгольмышко тынеш пураш кум колызо толыныт. Вара Аланд островлаште зше кум еҥ тынеш пурен. Ты еҥ-влакым Туркушко допросым ышташ ӱжьйтеныт. Вара мо оҥайже лийын: ик судьяже — пробст Хей- тель баптист-влакым шкеж деке ӱжын. Мӧҥгыштыжӧ у еҥ-влак дене вашлийын, ныл йочаже дене ватыже баптист верам налыныт да тынеш пуреныт.

1870 ийыште Хейкель еш Пиэтарсааришке илаш куснен да баптист ушемым почын. Тунамак Луви олаштат финн баптист Ушем шочын.

Баптист толкын шьпгыме годым, Финляндийыште черке эры- ^|(аи лийын. Эрыкан черке моло религиозный толкын дене ӱча- Шаш да кучедалаш пижын огыл. 1880-шо ийлаште Финляндийыште христиан-влакым тынеш пурташ тӱҥалыныт. 1930-шо ийлаште организованный религиозность пентыдемын, сандене эрыкан черке лушкен.

Америкыште колымшо курым тӱҥалтыште пятидесятиик-вла- кын толкынышт шочын.

1911 ийыште Финляндийышке пятидесятник-влакын идейыщ- тым шараш англичан Томас Болл Баррат толын. Но толмыж дене шуко ӱшанышым шкеж деке савырен кертын огыл. Ик ий гыч Баррат Финляндийышке Герхард Ольсен-Смитым колтен. Тунам иже Суомиште пятидесятник-влак толкын шарлен.

Ольсен-Смитын кок ватыже лийын, тидлан кӧра финн закон почеш тудым судитленыт да эл гыч луктын колтеныт. Финляндийыште пятидесятник-влакым 1912 ийыште тынеш пурташ тӱҥа- лыныт.

Пятидесятник-влакын мутыштым калыкыште вученыт, Финляндийыште мутым кужу жап ӱденыт, лектышыжым погаш веле кодын. Пятидесятник-влаклан тунам ты лектышым поген налаш веле кодын. Кызыт шуко вашталтын, пятидесятник-влак ден пяти- десятничество коклаште ойыртем палдырнен. 1930-шо ийлаште Раум олаште пятидесятник-влак аҥыртарыше шке йӱлашт деч кораҥыныт.

Айдеме тукымым утараш лиеш мо? Айдеме тукымым ме ута- рена манын каласен фашист. Тиде мемнан пытартыш тале куче- далмашна манын каласен коммунист. Мом кертына, чыла ыштена манын каласен демократ. Ыресеш сакыме Иисус «чыла ыштыме» манын каласен колен да ылыжын.

Христианство таче

Таче тӱняште миллиард наре христиан ила: армяно-григорианский христиан-влак, копт-влак, греко-католический православный христиан-влак, римско-католический христиан-влак, старообря- дец-влак, несториан-влак, маронит-влак, лютеран-влак, кальви- нист-влак, пресвитериан-влак, англикан черкышке коштшо-влак, методист-влак, меннонит-влак, баптист-влак, квакер-влак да т. м.

Пятидесятник-влак семын, икмыняр христиан ушем мемнан курымышто веле шочын. Но пятидесятник-влакак тымарте тӱрлӧ сектылан шелалтын пытеныт.

Библийыште каласымым ончаш гын, ик сектымат, «теве туд° икте веле чын» манын ойлаш огеш лий. Библий сектыште шогы- шым йорга еҥ манын титакла: «Могырын койышыжо пале—* яжарланымаш, йоргаланымаш, амырчык... ересь» (Гал. 5:19—21)-

Юмо шке икшывыжым личность семын ужеш: икшыве Юмын кӱштымӧ почеш илен кертеш але шке шотшо дене, але иктаЖ' могай ушемын мурыжым мурен кертеш. Иза-шольым личность семын ончаш да аклаш Юмо каласен, тунам веле ты личностьыМ

умылен кертат. Диктатор-влак еҥым огыт уж, калык веле нунын шинчалан коеш, Юмо веле шке, кажне икшывыжым ужеш.

Черкын шелалтмыже кызыт сулык улеш. Господь нигӧн сулыкшым кудалташ огеш ӧкымлӧ. Но Юмо тыге савырен шында, _кеч лелшӱмет дене Тудын пелен лият, шкеак религиозный организаций гыч куржат.

Тыгай примерым финн-влак шке шинчашт дене ужын керты- ныт. 1914 ийыште Санкт-Петербург воктенысе Ижор мландыште евангелистско-лютеранский черке 250000 еҥым ушен. Революций деч вара кӱчык жапыште ты черкым пӱтынек шалатеныт. Черке полат-влак петыреныт, ик тӱшка поп-влакым пуштыныт, весыш- тым лагерьлашке шынденыт, кумшышт Финляндийышке утлен куржыныт. Кодшышт шоҥгемын коленыт.

Жап эртымеке поп-шамыч кодын огытыл, ончыч священник- влакым Фннляндийысе Турку олаште туныктеныт гын, кызыт граница петырыме лийын. Ӧнчыч чырык миллион еҥ кумалаш кош- тын гын, ынде тынеш пуртышо, сугыньым пуышо, менчайыше, колышым ужатыше ик попат кодын огыл. Мом айдеме шонен луктын, тыманмеш пытареныт, мом Юмо пуэн—тудо курымеш лиеш.

ИИСУСЫН ПӦРТЫЛМЫЖЫМ КУЗЕ ПАЛАШ ЛИЕШ

Юмын Кугыжаныш пуламыр тӱняштак улеш. Еҥ-влак ты.Кугыжаныш шумлык шке шонымыштым раш огыт каласе, мый кел- шем але мый ом келше, тыгакак чыла кодеш. Кызыт Кугыжаныш тушманжыланат Тудын еҥже лияш темла, Иисусым шотлаш тӱҥа- леш гын, чыла тудлан ироститла. Юмо деке мелын лияш жапым пуа. Пагыт эрта да Господь уэш пӧртылеш мландываке да су- дитлаш тӱҥалеш. Кунам тиде лиеш, кушеч тидын нерген палыне- на? Иисус тидын нерген Шке каласен. Тудын ойжым Лука тыге серен:

Кунам икмыняр еҥ шергакан кӱ дене сӧрастарыме Юмын по- латше нерген ойлен, Тудо каласен: «Мом те ужыда чыла шала- тыме лиеш, ик тичмаш кӱат огеш код — тыгай жап толын шуэш».

Тудын деч йодыныт: «Туныктышо! кунам тиде лиеш да кушеч мый тидым пален налына?

Тудо каласен: «Шекланыза, йоҥылыш ида лий. Мыйын лӱмем дене шукын толаш тӱҥалыт — тиде жапым кужун вучаш кодын огыл. Нунын почеш ида кошт. Кунам cap да пуламыр нерген ко- лыда, ида луд, тиде эше пытартыш кече огеш лий».

Тунам каласен Тудо: «Ик калык весе ваштареш тарвапа, ик кугыжаныш весе ваштареш шогалеш — верын-верын мланде чы- тырнаш тӱҥалеш, шучко орлык да нужналык толеш, кава гыч каласаш лийдыме шучкым да палым ужыда.

Ондак тендам покташ да кыраш, синагогышко, казаматышке петыраш, кугыжа да тӧра ончыко мут кучаш шогалташ тӱҥалыт. Мом каласышаш улыда тунам, чондам кызыт ида турж, Мый тыланда тыгай шомакым пуэм — тудо шке чыла тушманым сеҥа.

Тендан деч ача-авада, иза-шольыда, родо-тукымда, таҥда-влак Мыланем лийын кораҥыт, тендан кокла гыч икмыняржым Мы- ланем лийын иуштыт. Но тендан вуйда гыч ик j'n пырчат огеш йом. Чыла чытен лекташ шӱм вийда ситыже.

Купам Иерусалимым сарзе-влак авырен шындат, пален лийза: тиде ола чытышаш. Кӧ олаште — тек тушеч куржеш, кӧ воктене гын, тек тушко огеш пуро, ӱчым шуктымо кече толеш, мом возымо — шукталташ тӱҥалеш.

Шучко орлыкан илыш толеш мландываке, сулыкан калык кердеш пыта, пленышке логалеш, мӱшкыран, азам пукшышо- влакланат тунам ойго лиеш. Язычник-влак Иерусалимышке пурат да шке пытымешкышт олам кидыштышт кучаш тӱҥалыт.

Кечыште, тылзыште, шӱдырыштӧ пале-влак лийыт, кавасе куат-влак ылыжыт: мландывалне калык, ӧрын, чот тургыжлана, Сандалыкыште кугу ойгым вучен, лӱдмышт дене еҥ-влак колаш тӱҥалыт, теҥыз шучкын талышна. Тунам вара кавапомыш гыч кӱдыралтын волышо, кугу чапан Айдеме Тукымын Эргыжым ужыт. Кунам тиде тыгак лиеш, тендам утарыме тат толеш — вуйдам кӱшкӧ нӧлталын кынел шогалза».

Вара туштен ойлен: «Ончалза ужаргаш тӱҥалмышт годым инжир (смоковница) да моло пушенте ӱмбаке. Кушкыл ужарга гын,.те паледа — кеҥеж толеш. Кунам Мый мом ойленам, тудым ужыда гын, Юмын кугыжаныш лишемеш.

Чыным мый ойлем: тиде тукым огеш пыте, кава ден мланде йомыт, но.Мыйын шомакем огеш пыте.

. Опкынлан кочкын, аракам йӱын, кырча-марчалан тургыжла- нен чондам нелемдыме деч шекланыза, тек тыланда судитлыме кече кенета ынже лий, тудо вет вапш семын тупя мучко шерын лектеш.

Тыгерак, эре помыжалтше лийза да кумалза, Айдеме Тукымын Эргыжым вашлияш ямдылалтса». (Лук. 21:5—36, Мат. 24:5—25:46, Мар. 13:1—37).

«Уш-акыл волгалтмаште» мом радамлын серыме гын, Иисусын шомакыштыже кӱчыкын каласыме. Тидын нергенак Исаийын, Иеремийын, Даниилын, Осийын, Иоильын, Амосын, Авдийын, Михейын, Аввакумын, Софонийын, Аггейын да Захарийын кни- гаштышт ойлалтеш.

Ойлымо гыч шукыжо шукталтын гынат, «тиде тӱнялан мучаш толын» манаш огеш лий. Матфей тӱня мучаш нерген огыл, курым мучаш нерген сера. Южо ӱшаныше тиде кок пагыт коклам тӱжем ий дене висат.

Ончыкыжым мо лиеш манын каласкалыме годым, шукынжо шоналтыде ойлат. Уш волгалтарыме годым каласыме Библийысе шомакым йомакысе сюжет дене варкалат. Библий мо лийшашым чыла кызытсе шомак дене каласен кертын огыл, тыгай мутшат тунам лийын огыл. Иоанн, мутлан, самолет нерген воза, а тиде мут книгаштыже уке. Уш волгалтарыме годым каласыме шомакым айда-лийже пӱтыркалаш огеш лий, келшен толмо годым он- чыктымо настам тудын кызытсе лӱмжӧ дене манаш лиеш.

Юмо деке тупынь шогышым Библий колышо да янлык манеш. Еҥ-влакын военно-политический ушемыштым Юмын шомакше ир янлык манеш. Библийын йылмыже моткоч ойыртеман. Мут тол- машеш «эрвел» шомакым налына, «Эрвел» Библийыште «Юмо деч кораҥ» манмым ончыкта. Кажне мут мом ойла манын умы- лаш неле, тидын годымак Библийын текстше моткоч йоитыдо, раш. Юмын шомакыште мо нерген ойлалтеш ик айдемылаиат тӱ- рыснек палаш пуалтын огыл.

Мо кӱлешым Шнуй Шӱлыш почеш, но Тудат мом тый умылен кертат, тудым веле пуа.

Христианин тӱнян мучашыжым огыл, а Иисусын пӧртылмы- жым вуча. Христиан курымла годым Тудын тунемшыже-влак Господьын пӧртылмыжым вученыт, миссионер пашам шуктеиы'т, Иисусым вашлияш ямдылалтыныт. Еврей-шамыч курымла мучко «шушаш ийыште Иерусалимышке» иӧртылеш вучен иленыт. Ты- гакак христиан-влак Господьын пӧртылмыжым вучат.

Кунам Господь мландываке толеш мыланна палаш пӱралтыи огыл. Ме тидын шумлык пале-влакым веле шижын кертына. Тыгай пале-влак улыт: тӱня мучко Кугыжаныш нерген евангелий шарлен, Израиль калыкым ончыч верже гыч поктен колтеиыг, ынде тудо уэш шочмо мландышкыже пӧртылын, ӱшан деч моткоч чакпымаш да мландым амыртымаш. Ушаныше палым умылен моштем манын шкенжым лыпландарышаш огыл, Господьым вашлияш эре ямде лийшаш.

Израиль калыкым поктен колтымаш да тудын уэш пӧртылмыжӧ

Юмо Израиль калыкым титакшылан туныктен: ончыч ты калыкым шочмо верже гыч поктен колтеныт, вара Израильлан мӧҥгеш толашыже Юмо йӧным ыштен. Тӱня тидым ужын веле огыл, ООН-ышко ушнышо калык-влак шке представнтельышт гоч чыла чын лийже манын эскереныт.

Еврей-влакым поктен колтымо шумлык Моисейын законыш- тыжо ойлалтеш: «Тиде законым шукташ от тӱҥал гын, Господь моло калык-влак дене варен, тӱня мучко шалатен пытара» (Втор. 28:58—68). Израиль калык законым шуктен огыл да мо вара тудын дене лийын чылан палат. Ондак 10 тукымлан Ассирийышке каяш логалын, нуно кушко вара йомыныт, нигӧ огеш пале.

Иуда ден Вениамин еврей тукымым Вавилон пленышке налын. Шымлу ий эртымеке Вавилоным иерс-влак руалтен налыныт. еврей-влакым мӧҥгышкышт колтеныт. Туге гынат, Израиль госу- дарственностыным йомдарен.

Иерс-влак мӧнтӧ Александр Македонский толын, Израиль кз- лыкын озаже тудын тукымжо лийын. Вара римлян-влак тольшыт-

Иисусын колымыж мӧҥгӧ нылле ий эртымеке, пуламыры^ тарватыше Иерусалимым римлян-влак поген налыныт. Иосиф Флавийын возымыжо почеш, тунам ик миллион еврейым пуштЫ* ныт да 97 тӱжемым пленышке Египетышке на!ггаеныт.

132 ийыште Бар-Кохбан (тудо шкенжым эше мессия маиый)

еуйлатымыж почеш еврей-влак эше ик гана пуламырым тарвате- ныт. Пуламырым сорлыкленыт да Иерусалимым тӱрыс шалатен, олмыжым куралыныт.

Тидын мӧҥгӧ еврей-шамыч тӱня мучко поктылаш, игылташ тӱҥалыпыт. Кеч поктылшыжо-влак еврей-шамыч нимо шот денат сай лийын огытыл. Мом еврей-влак ончыктеныт Иисуслан да Тудын еҥже-шамычлан, тудымак моло калык деч шкежат ужыныт.

Ме ужынна могай наказанийым еврей-влаклан Юмо колтен, сандене калыклан судный кече годым мо лиеш, тогдаен кертыпа. I ерманийысе национал-социалист-влак 6 миллион еврейым пытареныт. Тыгай шучко сӱрет тунам веле огыл лийын. Кушто еврей- влак иленыт, чыла вере государство тыгакак ты калыкым пызы- рен. Кузе еврей-влак дене толашымыштым ончен, Иисусын ту- немшышт палат кӧ вес сарыште сеҥалтшаш.

Еврей-влак курымеш шочмо верышкышт пӧртылаш шоненыт. Ятыр курым У ий дене саламлыме мутыштышт «вес ийын Иеру- саЛимыште» ой лийын. Но XIX курымышто эше организованный черке еврей-влак нигунам мӧҥгеш огыт пӧртыл манын да шочмо верышке каяш тыршыше-влакым пытарен шоген. Библийыште ти- Дьш нерген возымым «тиде илышыште лийын огеш керт» манын шоякленыт, черке вет чынже денак шоя шӱлыш дене илен. Кӧн чоныштыжо Юмын Шӱлышыжӧ ила, тек шояче деч кораҥеш, пуштедылше пелен нигунам Юмо огеш лий.

1870-шо ийлаште Израиль уэш ылыжаш тӱҥалын. Израиль мландышке Эрвел Европа гыч толшо йорло-влак, изи тӱшка дене погынен, мландым налыныт, кибуц манме тӱшкагудо дене илаш тӱҥалыныт. Кызытат кибуц Израиль ял озанлыкын негыз- ше улеш. Израиль тунам Турцийын кидыштыже лийын, икымше тӱнямбал cap годым еврей-влакын илыме мландышт Английын кидышкыже куснен. Израиль кугыжаныш 1948 ийыште шочын, Иерусалим еврей-влак кидышке 1967 ийыште вончен. Инжир (смоковница) уэш ылыжын (Мар. 11:20—21).

Еврей йодышым тӱрлӧ семын пӱтыркаленыт. Грузин духовный семинарийын тунемшыже, Совет Ушемын днкторжо Сталин 1933 ийыште мӱндыр йӱдвелне Еврей автономный областьым ыштен да шӱдӧ тӱжем дене еврейым тушко илаш колтен ыле.

Еврей-шамыч шкештат тӱрлӧ семын пӱрымашыштым аралаш тыршеныт. Тидын шумлык еврей-христианин Ричард Вурмбрандт тыге ойла: «Еврей-влак Иаковын пӧртшӧ гыч лектыныт, ятыр моло пӧртым ыштеныт, иленже гына тушто огыт керт».

Еврей идеалист-влак Маркс, Энгельс, Троцкий, Молотов да т. м. кугу ӱшан дене коммунистический системым тӱзатеныт, но ты система нимо сайым пуэн огыл. Еврей-влакын историйыштым шерын лекмеке, нуно эше ик гана шоя мессийым шонен луктыт манаш лиеш. Израиль христиан Кугыжаныш огыл ла калыкшат христиан верам огеш кучо. Сандене Юмо еврей влакым йӧршы- нак пытараш огеш пу гынат, нуным шыгыремдыше-влакьш огеш сорлыкло. Израильын тушманышт еврей-влакым покташ эре ама- лым муыныт.

Тӱнямбалсе кокымшо cap мӧҥгӧ Европышто еврей-влакым огыт поктыл, нуным пуштедылше-влакын чонышт титакыштлан кӧра, очыни, йӱлен коштеш. Таче Европысо калык еврей-влакым умылаш да полшаш тырша.

Кӧ Израиль дене кучедалмым чын пашалан шотла, нунылан Юмо Армагеддон воктене cap пасушто погынаш каласен, Тудо шке третейский судья лиеш. Тидын нерген Библийыште ойлалтеш, сарзе-влакын вуйлатышыштымат каласыме, мо дене ты cap пыта манынат ойлымо. Израиль калыкым ончыкыжымат пуламыр илыш вуча, ыресеш сакен пуштмо Иешуа-ха-Машиах (Иисус) деч моло утарыше нунын уке.

Израиль калык кужун орланен илен. 1950 ий ончыч тыге каласыме: «Иерусалим, Иерусалим, тый декет колтымо пиямбар- влакым кӱ дене кыренат! Кузе кайык шке игыжым шулдыржо йымаке погат, Мыят калыкетым погынем ыле, но те шкеат тореш лийында.

Сандене пӧртда яраш кодын. Каласем тыланда: Мый Господь семын шотлаш огыда тӱҥал гын, мыйым огыда уж» (Мат. 23:37—39).

Израильым поктен колтымаш да тудын пӧртылмыжым ӱшан пашаште ончыкташ лиеш. 1967 ий марте Иерусалим язычник- влакын кидыштыже лийын, кызытат эше язычничество тӱрыснек тыште пытен огыл. Кугыжаныш черкат язычник-влак мурымак мурен, ынде ты черке пытен, ӱшан тӧрлана. Me кызыт духовный Израильын шочмо верышкыже пӧртылмым вучена, жап шуэш, да еврей-влак Иисусым шке кугыжаштым шотлаш тӱҥалыт. Чыла- жымат ончен, тыге лийшаш манын каласаш йӧн уло.

Евангелийын шарлен толмыжо

«Тӱня мучко чыла калык коклаште Кугыжаныш нерген Евангелий шарлен шукта, тунам мучаш лиеш» (Мат. 24:14).

Христианство нерген поро увер тӱняште икмардан шарла. Тӱ- ҥалтыш годым —300 ий евангелий писын шарлен. Вара ӱшаны- ше-влакын тӱрлӧ религиозный ушем ден кугыжаныш черке ки- дыштышт евангелий кепшылалтын. Кыдал курымлаште секта- влак шукемыныт, черке коклаште пудыранчык лектын гынат, духовный илыш эркын тӱзланен. Тидлан кӧра кодшо курымышто миссионер паша атыланен толын. XX курымышто кугыжаныш черке-влак йомаш тӱҥалыныт да миссионер паша кӱлешан сы- ным налын.

Миссионер-влак коклаште кӧ гына уке — пазар гай, чыла мис

сионер Кугыжаныш нерген Евангелийым пеленышт кондат манаш огеш лий. Шке сектыштын евангелийым шарышат уло, нуно шке могырышкышт утларак ӱшанышым савырынешт. Шке шочмо мландыштӹщт иза-шольо-влакым йӧратен моштен огытыл да ӧрдыжтӧ миссионер сомыл дене шкаланышт суаиым ыштынешт. Миссионер паШам йоҥылыш ыштымым ужын, чон коршта гынат, икте ӱшаным пуа: Юмо шке ты кӱштымӧ сомылым виктарен шога да шкеак йоҥылышым тӧрлата.

Юмо эскера гынат, пытартыш ийлаште миссионер паша ик семын эртен: палемдыме верышке толын, миссионер-влак черкым почыт, вара религиозный учений шумлык ваш-ваш сырен лытат, йӧра эше Библийым верысе йылмышке кусарен шуктат гын.

Нунын мӧҥгӧ социализмым шарыше проповедник-влак толыт, черке миссионер-влакым поктен колтат, касвел религиозный ушемлаште миссионер сомыл арамеш каен манын шотлаш тӱ- ҥалыт.

Илыш ончыкта: касвел миссионер-влак, умылыде, верысе калык коклашке шыҥен, тусо ӱшаныше-влак ушем-влакын икшы- рымын вияҥме корныштым путайкалат веле. Пример шотеш Ки- тайым але Касвел Украиным налаш, тышеч миссионер-влакым кожен колтеныт, а вет тыште пеҥгыде христиан ушем-шамыч ыльыч.

Финн миссионер-влакын илышышт гыч ик ӧрыктарыше фак- тым каласыде ом керт. Шке жапыштыже Финляндийысе евангельско-лютеранский черке Хунань Китай провинцийысе Чангша олаште школым почын, тиде школ деч моло туныктымо вер тыште лийын огыл. Лач тиде школышто самырык Мао Цзедун тунемын. Теве могай оҥай лийын кертеш илышыште.

Кунам официальный кучем Китай гыч йот элысе миссионер- влакым поктен колтен, государствыште мӧнтысӧ черке веле ко- дыныт. Ты черке Нээын тыршымыж почеш шочыныт, сандене Нээм тидлан касвелне моткоч моктат. Шке жапыштыже Нээм ик сектат шке декыже налын огыл. да кызытат ала налыт, ала уке веле эше. Можыч, мыланнат Финляндийыште Китайысе культурный революций гай толкыным шонен лукташ кӱлеш, тунам ала ӱшаныше-влакын ушемышт тӱрлӧ коштыра деч эрнат ыле.

Миссионер-влак коклаште Юмын еҥышт: пӧръеҥат, ӱдырама- шат, йочат, тулык ватат лийыныт. Кызытысе Пакистанын ик лу- кышкыжо XX курым тӱҥалтыште айдеме толын лектын, мландым налын, ӱдаш тӱҥалын. Паша коклаште Юмын Кугыжаныш нерген каласкален. Тӱҥалтыш лу ий жапыште тудын пелен лийын, ныл еҥ ӱшанаш тӱҥалын. Ты ныл айдеме калыкышке лектын, туныктен коштыныт. Кумло ий эртымеке, кече еда ты верыште тынеш пураш шӱдӧ еҥ дене кошташ тӱҥалыныт.

Кугезе черке пашам чын умылет да туге шуктен толат гын,

10 Осмо Пӧӱсти
лектышыжат сай лиеш. Совет Ушем Наука академийын Леним- градысе пӧлкан шымлымашыже («По этапам развития атеизма в СССР», Ленинград, 1967 г.) теве мом ончыктен: Сибирьыште евангелийым шарен шогышо миссионер-влак предпрйятийлашке тыглай пашазе семын ышташ пуреныт, Юмо нерген Каласкаленыт, ӱшанаш тӱҥалше-влакым 12—18 тылзе туныктеныт, ушемым по- чыныт. У верышке каен, уэш чыла тидым ыштеныт.

Лишыл жапыште тӱнян чыла лукышкыжат миссионер-влак шуыт. Можыч, Кечывалвел Америкысе да Индонезийысе пич тропический чодыралаште илыше племена-влак веле Иисус нерген кызыт огыт пале. Корейыште, Индонезийыште, Африкыште, кечывалвел Америкыште да Касвел Украиныште ятыр ӱшаныше уло. Духовный илыш католический эллаште моткоч туткарыште улеш: Италийыште, Испанийыште, Францийыште, Австрийыште да лишыл эрвелысе ислам государствыште. Ты эллаште могай туткар улеш огытат пале. Можыч, поро кумылан Юмо нунылан Юмын евангелийжым уэш пуаш Китай але Латин Америка гыч шке еҥ- жым колта.

Ӱшан деч кугун чакнымаш

«Иза-шольо-влак, мемнан Господьна Иисус Христосын толмы- жым кумалын йодына, Тудым вашлияш погынымына нерген ку- малына..., мӧҥгеш чакнымаш огеш тол, айдемын сулыкшо огеш почылт гын, Иисусын пӧртылмӧ кечыже огеш тол» (2 Фес. 2:1—3).

Тӱня мучко Юмо шомакше шарлыме дене, еҥ-влакым тудо кузе лияш да мом ышташ туныктен. Но Юмын шомакшым шке семынышт пӱтыркалыше туныктышо-влак лектыныт. Нуно Юмын каласымыжым колышташат шонен огытыл. Нунын тыршымышт- лан кӧра, тӱнямбалне Иисусым шӱкалше вес кугу религий-влак шочыныт — ислам да социализм.

Курымда мучко калыкым виешлен, черке христианствым шыҥ- лараш тыршен, христианство сынан граждан закон-влакым шук- ташлан черке сарзе-влакым колтен, ӧкымеш тынеш пуртен. Тиде Шнуй Шӱлыш дене келшен толын огыл, сандене христианский этика деч лийме годым вигак утлаш тыршеныт. ӧкымеш тынеш пуртымо дене айдемым ӱшанышым ышташ огеш лий. Ушан деч торлымо годым моткоч кугу суапым мумыла чучеш:

«Шӱлыш раш ойла: мучаште икмынярын, шоям ойлышым, осал туныктышым колыштын, ӱшан деч кораҥыт.

Шояк-влакын сайла кояш тӧчымышт, мужыраҥаш да Юмын пӱрымым кочкаш чарымышт ӱшаныше-влакын вуйушыштым пу* дырата. (1 Тим. 4:1—3).

Сайла кояш тӧчышӧ-влак (лицемер-влак) чыла вере осалым

веле\ужыт. Удыр ден рвезе выче-выче мутланат гын, тидым ви- гак йорга койыш маныт. Йорлылан оксам пуэн гын, нуно незе- рым декет савырынет маныт. Шот дене пашам ыштет гын, оза ончы'дно сайын кояш тӧчет маныт. Но, те, иза-шольо-влак, тыгай еҥы.ч ида колышт, шонымет семын ыште.

Кугыжаныш черке, очыни, ӱшан деч мӧҥгештын. Ты черкын йоҥылышыжо да сулыкшо шинча ончылнак. Черке шкенжым ӱшаныше деч сай улам манын шонен. Пример шотеш Финлян- дийым налаш лиеш. 1989 ийыште тыште закон почеш азам кудалташ лиеш ыле. Калык семын илыже манын шочшаш азам пушташ общество кӧнен, тидын годымак финн-влак кокла гыч 90 процентше шкеныштым христианлан шотла. Шӱдӧ ий гыч, тидым пален налын, иктаж аҥыра тыге иктешленат кертеш: христиан-влак бандит деч осал улыт, бандитше кеч кугыеҥым веле пытарен.

Шке вийжылан ӱшанаш тӱҥалмыж дене айдеме тукымышто Юмылан ӱшан шагалемын. Ожно айдеме верблюд ӱмбалне веле коштын гын, кызыт машинам вӱден мошта, вара кузе верблюд ӱмбалне кошташ монден. Автомашина пӱртӱслан верблюд деч ут- ларак эҥгекым конда — тидым айдеме шотышко огеш нал. Тур- цийыште лиймем годым тусо ялыште илыше ӱдырамаш-шамыч- лан Финляндийыште телым йӱштӧ манынам, так нуно мыйын куд йочамлан межноским пидын пуэныт. Реактивный двигательым ыштен, самолет дене мый декем каныш кечылан толын каяш веле кертын огытыл.

Тӱня ӱшан деч чакнен — тиде тыгак. «Праведник шнуй лиеш, арда еҥ утларак илен йомаш тӱҥалеш» Библийысе ты шомак шукталтын. Касвел христиан калык-влак кугунак Иисусым Гос- подьлан огыт шотло, Тудым колыштшыжо эшеат шагал.

Эрвелне коммунист-влакын религийышт Христосым йӧршеш кораҥаш тыршен. Революций мӧҥгӧ Ленин (ачаже почеш Ульянов, аваже почеш — Бланк) кӱчык жапыште Российыште кугыжаныш черкым пытарен. Но Юмын калыкше илыше кодын, кугу орлык дене чонжым яндарештен. Сталинын колымыж деч вара у толкын тарванен, тунам лагерьла гыч ятыр шнуй айдемым кол- теныт. Шуко орлыкым ужшо Юмыи еҥыштлан эрыкыште шуко илашышт пӱралтын огыл ыле гынат, нуно суапле пашам ятыр ыштеныт. Кызыт Российысе Юмын калыкшылан Господьыи пӧр- тылмыжым вучен тургым пашам эртарыман.

Шанчызе-влак ойлат, пуйто научный чын (истина) ден Бпб- лмйыште каласыме келшен огыт тол. Тиде шумлык шуко еҥын уш-акылже путатлалтын. Ушанаш тӱҥалмекем, мый наука ден Библий коклаште противоречий уло мо манмым шымленам да Юмын шомакше дене келшен толдымым нимомат муын омыл. Наука, вияьгын толмыж дене, ик чын олмеш весым муэш, черкы- се догма денат тыгакак, Библий гына шке лӱмчапшым пентыдын куча. Кызыт мый Господьым палем, сандене нигӧ мыйым «Юмо уке» манын ӱшандарен огеш керт.

Икана Москвасе ик палымем мый дечем консерватор але либерал (оригиналыште—пурласе але шоласе политический плат- формышто шогышо) улам манын йодын. «Мый Иисусын тунем- шыже веле улам», — манын вашештенам. «Таче кастене Пушкин- лан шогалтыме чапкӱ деке тол», — тудо каласыш.

Кастене ме вашлийынна. «Ушан нерген эн лишыл йолташем- влак дене мутланаш ӱжынам, тендан дене нуно мутланынешт»,— мане мыйын палымем. Мый шым пачашан кӱ пӧртын вуйышты- жо улшо изи пӧлемыш кӱзышна. Тушто чесым шындылме ӱстел коклаште лу наре самырык пӧръеҥ дене ӱдырамаш шинченыт. «Теве тудо», — мане палымем да пеленышт шинчаш ӱжӧ.

Погынышо-влак чыланат атеизм курсым тунемыныт, но ушаныше еҥ дене икмыняр йодышым каҥашаш шоненыт. Ондак чы- лан иканаште, ваш-ваш колыштде, йодыш-влакым пуэдаш тӱ- ҥальыч. Me почела-почела йодыш-влакым колыштын, вара мутланаш тӱҥалына манын кутырен келшенна. Шомак коклаште •кочкына, йӱына. Мо чонлан келша, тудо йӱашат ыле. Москвич- влакын йодышышт, ойышт ялт материалистический, «научный» ыльыч:

— Юмо кавапомышто лиеш гын, Гагарин тудым ужеш ыле.

— Библийыште пеш шуко йоюылыш уло, сандене тудлан угнан уке. Кече огыл Мланде йыр пӧрдеш, а Мланде Кече йыр. Айдемым Юмо огыл ыштен, а обезьян гыч шочын.

— Черке миллион дене еҥым пытарен.

— Мландым куд кечыште ыштен огытыл.

— Религий калыкым аҥыртара веле.

— Шоҥгыеҥ-влак гына ӱшанат.

— Чыла материй гыч шочын, айдемын ушыжат материй гыч лектын, религий уш-акылын саскаже.

— Юмо чыла кертеш да чылалан оза гын, молан тудо осалым, титакдыме еҥым орландараш пуа?

Эше тылеч молымат ойлышт. Мый чыла йодышлан радам дене вашештенам, тидын мӧҥгӧ Юмын Кугыжанышын еҥже кузе лияш манын умылтаренам.

«Тау, — погынышо-влак манын каласышт. — Тидын нерген меат тыгакак шонен улына, иктаж-кӧ ӧрдыж гыч толшын кала- сымыжым веле вученна». Лектын кайыме деч ончыч, моткоч по- рын чеверласышна. «Юмо уке» манме шомак-влак моткоч икгай улыт. Поснак Совет Ушемыште тиде шинчашке койын, вет тыште атеизмым вузлаште чылаштлан туныктеныт. Юмын шумлык йодышлан вашешташ моткоч пайдале паша: тунам айдеме ужеш кузе тудын йоҥылышыжым ик-кок минутышто почын пуаш лиеш, тудо евангелийым колыштеш да умылаш тӱҥалеш.

1969 ийыште Москва воктенысе ик медицинский НИИ-ште

(тудо \ирус-влакым шымлен) Финляндийыште ыштыме сцинтил- лядиопный счетчикым пашашке колтенам. «Тый кӧ улат — демократ але \онсерватор?» — адак мый дечем йодыныт. «Мый Иисусын тунемщыже улам» — вашештенам. «Чынжымак кузе тын Юмылан^ ӱшанен кертат, вет тудо уке. Юмо сандалыкыште ила манын ой л еда, а Гагарин тудым тушто ужын огыл». «Туге, Тудо, каваиомышто ила, — умылтаренам мый, — но нигунамат Юмо 200 менте кӱшно пӱкеныште шинча манын огынал. Мый Турку гыч Москва марте тӱжем менгым толынам, Гагаринже мланде ӱмбач 200 менте кӱкшытыштӧ веле чонештылын».

Мый денем келшеныт. Тиде институтышто кумдан иалыме вирусолог еврей Вадим Израильевич Аголь пашам ыштен, тудын дене мутланен чонем куанен. Мландым куд кечыште ыштыме шумлык атеист-влакын йодышыштлан вашмутым врач шкеак Библийыште муын. Библийыште кавасе волгыдо тулорам Юмо нылымше кечыште ыштен манын ойлалтеш, палемден Аголь, сандене Библийысе кече-влакым 24 шагат дене висаш огеш лий.

Кече мланде йыр пӧрдеш манын Библийыште возымо уке, черке гына тыге ойла. Кече лекме пагыт «кече нӧлталтеш» иврит глагол мут дене кылдалтын огыл. Черке миллион дене еным пытарен, тидын дене нигӧ огеш ӱчаше. Но черке, тӱҥ шот дене, Иисусын калыкшым — ӱшаныше-влакым пуштын. Мом тушманже ыштеныт, тидлан Юмым титаклаш ок лий. Шке шоналте: Юмын тушманже отыл мо? Тудын дене келшыше еным веле Юмо шке декыже налеш. Ко узьмак (рай) илыш кун дене келша гын веле, узьмакышке логалеш. Арда калык тушко огеш верешт. Узьма- кым тымыкышке (адышке) савыраш Юмо огеш пу.

Айдеме обезьян гыч шочын огыл. Юмо деч поена тиде тӱняш- те нимо огеш ышталт. Умылет але от умыло, чын (истина) садиктак тӱняште улеш. Айдемымат, обезьянымат Юмо ыштен. Мут толмашеш палемдаш кӱлеш, биологический тукым ден родо-влак шочмо нерген Библийыште кузе возалтын — эволюционный тео- рият тидымак ойла. Ала-кузе лийын огыл, а Юмын кумылжо да виктарымыже почеш ышталтын. Биологий урокышто ойлат, пуйто обезьян пушенге гыч волен да айдемышке савырнен. Ме вес семын шонена: кунам чонан сай ден удам ушыжо дене ойыркален кертеш гын, тудо айдемышке савырнаш тӱҥалеш.

Библий каласа: айдеме Шнуй Шӱлышым огеш нал гын, тудо чынак обезьян але вес ир янлык улеш. Юмо тыгай еным огеш чыте, вет тудо поро дене, чын дене илен кертеш. Юмын шомакше айдемылан курымашлык илышым пуэн сена.

Российыште «православный» манме черкышке, тӱн шот дене илалшырак ен-влак коштыт. Верысе вургемым чийыме йӱла тугае — самырыкымат шонгыенышке савыра. Но моло эллаште, мутлан, Финляндийыште, самырык коклаште моткоч шуко ушаныше уло. Сингапурышто, Индонезийыште да Китайыште кызыт

христианство тузлана, да тӱҥ шот дене, тыште ӱдыр де^ рвезе- влак ӱшаныше улыт.

Икана йолташем-влак дене, молан Российыште ушаныше- влак коклаште рвезе-влак моткоч шагалын улыт маньш, шонка- лен шинчылтна. Очыни, рвезе-влаклан тыйын шонымёт йоҥылыш манын каласе веле, тудо тунамак «нормально» шрнаш тӱҥалеш. Российыште вес семын шонышым чытен огыт керт. Кушто тӱрлӧ верам кучышо-влакым государство ваш-ваш пагялаш ӱжеш, тушто айдемылан чын корным муашыже куштылго.

Чыла материй гыч лектын шога манын каласаш огеш лий. Элементарный частица-влак эше тыгыде насталан шелалтын. Нуным математический формула-влак дене веле ончыкташ лиеш, нунын материальностьышт йомеш. Тидымак огыл мо ойла Библий: материй Юмын шомакше гыч шочын. Ятыр курым гыч наука Библийыште улшо ой деке шуын — тидын дене шанчым са- ламлен кертына. Тиде сеҥымашке наука Юмын полшымо дене шуын. Сулыкан улмыштлан да утаралташ йӧным ужын мошты- дымыштлан кӧра еҥ-влак шинчымашым чын кучылтын огыт керт.

Кызыт кугу сандалык (вселенная) пеш куатле пудештмаш (великий взрыв) годым шочын маныт. Но тидын годым чылажат Юмо деч — Истина лектын шога манын огыт шоналте. Айдеме пигунам Юмын пуымо чыным тӧрлатен, шке вийже дене шонен луктын огеш сеҥе, ты чыным шотышко иалеш гын, лач ышта.

Теоретический физикым шымлыше-влак илышын тӱҥ йодышы- жым (вопросы мироздания) умылымашке шуын улына маныт. Но тиде тыгак огыл, кунам шымлызе-влак иктаж-мом ышташ тӱҥалыт — тиде раш коеш. Шанче пашаште куат уке, Юмын Шӱлышыштӧ гына вий.

Юмо чыла кертеш, чыла тудын кидыштыже, но осалым ыш- тыше еҥлан касаралтын утаралташыже йӧным пуа да сандене осалым чыта. Юмо ура чонан лиеш гын, кенеташтак судитлаш тӱҥалеш гын, тый тамыкышке уже логалынат ыле. Юмын чыты- мыж дене пайдаланен, сулыкетым касараш йӧн уло. Иисусым пютлаш тӱҥалат гын, утаралтын кертат. Шке сулыкетым колташ йодаш от шоно гын, кеч йочатын пиалже верч тидым ыште. Господь тыйын ешетым утара. Мыняр орлыкым язычник-влак Юмын калыкшылан конденыт, тудым ончен, тӱшка дене, Юмо суднт- лаш тӱҥалеш (Мат. 25).

Атеизм, кучедалын, нигунам, Юмын чынжым сеҥен огеш керт. А кӧ чыным колын, вара тудын деч ойырлен, тыгай еҥым Юмо шке тушманже семын мутым кучаш шогалта (2 Фес. 2:8—12). Юмын тушманышт кызытак шоя христиан ушемлашке чумыргат тӱҥалыныт.

Таче Каинын тукымжо чыла вере Авель ваштареш кучеда- леш. Утыр аяр йӧным кучылтын пнжыт. Школ йоча-влакым еШ

деч oiijjpa. Икшывын уш-акылже ынже пойдаралт куш манын, тудым ночасадышке колташ ыштеныт. Пашадарым лӱмжылав веле пуэн, еҥым шолышташ веле кумылаҥдат. Кызыт шолыш- тын, сай-уДам монден илаш моткоч куштылго. Тидым вара Юмо

огеш уж мо?

Пӱртӱсым амыртымаш

Кунам еврей-влак шке мландышкышт толыныт, тушто вес калык илен, тошто оза-влаклан ты верым кудалтен каяш логалын. Нуно шке илыме мландыштым амыртеныт, сандене мланде шке кожен колтен.

Мландывалне биологический илышыште тыге чот чыла кыл- далтын, ик шӧрынжым локтылат, уло система энтекышке пура маныт. Айдеме шке пашаже дене биологический икшырымлы- кым (равновесие) пудыртен кертеш. Тыге ойла наука. Ятыр тӱ- жем ий ончыч илыше Моисей тыгакак каласен. Но кок ойышто ик ойыртем уло. Моисейын уш волгалтарыме годым серымыж годым каласен: пӱртӱс айдеме деч аралалтын кертеш, тудым амыртышым мландывач кожа. Кунам мландым Юмо ыштен, Тудо аралыме механизмымат пуэн. Кунам айдемыште осал пыта, тунам лев шудым кочкаш да пире шорык пелен илаш тӱҥалыт. Тымарте пӱртӱс ойгырен, сулыкан айдемым чыташ да Юмын еҥ- влакын толмыштым вучаш тӱҥалеш (Рим. 8:19, Ис. 11:1—12:6).

Планетын амыргымыже нерген Библий моткоч чын каласен. Пророк Иссия Господьын пӧртылмыж деч ончыч мланде шокшо лиеш манеш: «Мландывалне илыше-влак законым -шотлаш огыт тӱҥал, сугыньым пудыртат, тидын дене мландым амыртат. Сад- лан мланде каргыме лиеш, илыше-влак йӱлен колат, пеш шагал еҥ утлен кодеш» (Ис. 24:5—6). Шокшеш энгме нерген веле огыл Библий ойла, вӱд амырга, кол-шамыч колат, саранча тӱла, моло осал ылыжеш манын серыме Юмын шомакыштыже (Йер. 12:4, Ос. 4:3).

Кызыт (тиде книгам мый 1989 ийыште серем) мландывалне вич миллиард утла еҥ ила. Калык колаш тӱҥалме деч ончыч «Уш волгалтме годым» возымаште ончыктымо пале-влак лийыт. «Уш волгалтме годым» книгам умылашлан Египет гыч Израи- льын кайымыж деч ончычсо пале-влакым шарналташ кӱлеш (Исх. 1:1 — 15:27).

Мо лийшаш манмым умылаш куштылго огыл. Южгунам лий- меке веле ончыч каласымым рашемдаш лиеш. Теве «Уш волгалтме годым» возымо шомак дене Чернобыль ола дене нимогай кыл уке гай чучеш:

«Кумшо Суксо пучо дене пуале да кава гыч, йӱлен, кугу шӱ- лыр шунталте. Кажне кумшо эҥерышке, памашышке пурен ка- йыш. Тиде шӱдырын лӱмжӧ арым (полынь), кажне кумию вӱд арымышке савырнен, ятыр еҥ, вӱд кочештмылан кора, колен» (Откр. 8:11).

Чернобыль АЭС-ыште аварий лиймешке, тиде каласыме мом ончыкта манын, нигӧ пален огыл.

Чернобыль рушла арым (полынь) лиеш, Библийын грек йылме дене серыме оригиналыште шӱдыр лӱмым «апсинтос» (полынь) маныныт, иврит йылме дене возымаштат тыгакак.

Египет гыч Израильын тарванымыж годым, египтян-влак Из- раильын куатше кушмым ужын, лӱдыныт да еврей пӧръеҥ азам пушташ кӱштеныт. Юмо тидым ышташ пуэн огыл да еврей-влак Египет гыч каяшышт йӧным ыштен. Египет Юмын мутшым ко- лыштын огыл, тунам тудо египтян ешыште ончыч шочшо азам пушташ каласен. Кӧн омса янакыште шорык пача вӱр дене нӧр- тымӧ иссоп шудо изи кылта лийын, тудым пуштын огытыл.

Могай кушкылым «иссоп» шудо маныт, кызыт нигӧ огеш пале. Иврит йылмыште тиде шудым «эссот» маныт. Талук еда кажне визымше тылзысе визымше кечын китаец-влак тошто йӱлашт почеш омсашкышт йыш. Тиде шӱдырын лӱмжӧ арым (полынь), кажне кумшо вӱд арымышке савырнен, ятыр еҥ, вӱд кочештмылан кӧра, колен» (Откр. 8:11).

Чернобыль АЭС-ыште аварий лиймешке, тиде каласыме мом ончыкта манын, нигӧ пален огыл.

Чернобыль рушла арым (полынь) лиеш, Библийын грек йыл- ме дене серыме оригиналыште шӱдыр лӱмым «апсинтос» (полынь) маныныт, иврит йылме дене возымаштат тыгакак.

Египет гыч Израильын тарванымыж годым, египтян-влак Из- раильын куатше кушмым ужын, лӱдыныт да еврей пӧръеҥ азам пушташ кӱштеныт. Юмо тидым ышташ пуэн огыл да еврей-влак Египет гыч каяшышт йӧным ыштен. Египет Юмын мутшым ко- лыштын огыл, тунам тудо египтян ешыште ончыч шочшо азам пушташ каласен. Кӧн омса янакыште шорык пача вӱр дене нӧр- тымӧ иссоп шудо изи кылта лийын, тудым пуштын огытыл.

Могай кушкылым «иссоп» шудо маныт, кызыт нигӧ огеш пале. Иврит йылмыште тиде шудым «эссот» маныт. Талук еда кажне визымше тылзысе визымше кечын китаец-влак тошто йӱлашт почет омсашкышт арымшудо ярымым сакалат. Можыч «иссоп» мут тидын дене кылдалтын? Китай йылмыште «ай» мут арым деч посна эше алал кумыл лиеш.

Сандене Егнпетыште вӱр веле утара манмым паленыт да «эссот» шудо ярымым сакаленыт.

Шке суапле пашаже дене нигӧат — еврей-влакат, утаралтын огыт керт. Наказаний деч ончыч Господь саранчам колтен, вӱ- дыштым амыртышт манын каласен, кол-влак колаш тӱҥалыныт, чыла шӱйын ӱпшен.

Египет еврей-влакым, кузе шонен, туге пӱтыркалаш шонен. Юмо тидым ышташ пуэн огыл да Израильым утарен. У Ушемын еҥыштым Юмо язычник-влак деч ойырен: Египет гыч кайыде утаралташ ок лий ыле. Коринфян-влаклан кокымшо гама возен колтымаште пиямбар-влак ойлат:

«Ушаныдыме-влак дене келшен, пеленышт ида лий...

...Чьш да арда койыш келшен кертыт мо?

...Сандене нунын кокла гыч лекса, ойырлыза, ойла Господь, арда деке лишке ида лий да Мый тендан пеленда лиям — Мый тендан Ачада лиям, те — Мыйын эрге ден ӱдырем, тыге ойла Господь» (2 Кор. 6:14—18).

Тӱнямбалне кок корно уло: эрныме — шнуй да арда — амыр- тыше.

У ушем тынеш пуртымаш гыч тӱҥалын. Израиль утаралтын огыл, тӱня мучко перныл коштын илен, Юмын кӱштымӧ семын илащ тунемаш каласыме. Мо айдеме деч лектеш, тудо Юмылан шакше веле. (Мар. 7:20). Кунам тый воктенысе еҥетлан мо дене гынат полшет, Юмым ит мондо.

мо деке^чып корно олмеш, шке _{да ш}ӱ_м__{чон дене} служит- Юмо айдеме деч Тудлан уш-аК* _{Юмат eff ойла}; лаш иодеш. Айдеме Юмо дене оиЛ<> _{волгалтмыжьш} пиямбарын Ончыкылык нерген уш-акылы _{мошташ кӱлеш}. Айдеме

шомакше маныт. Пиямбарым умЫ _{шӱлышьшат кольш кертеш}. Чын Шӱлышыжым веле огыл, шо' _{шмах пала шоя} пиямбарын Господьым палыше, Господьын иуг<> _{м сотана шке еҥже} ^ оилымыжым шотышко огеш нал. 1 _ие__{влакьш а1Гырхараш} тырша шоя пиямбарын оиышт дене ушан* . _мемнан ^ S

Шоя пиямбар дене шоя христос-влак

Юмо ден айдеме коклаште кылым кучышо икте веле Иисус.

Иисус лӱмжӧ дене тудын вӱржӧ гыч ме шкенан кавасе Ачана деке логалына. Ача дене кылна вияш. Иисус дене мемнан коклаште ала-могай кокласе лийшаш огыл. Нимогай религиозный ушем дене эксперт-влаклан коклашкына шӱшкылташ пуаш ок лий. Мемнан вияшкыл Юмо дене але уло але уке.

Ко Юмын кидыштыже улеш, тудым Юмын тушманже пытарен огеш сеҥе, сандене осал Юмо ден тудын калыкше коклашке иш- кым кыраш тырша. Сандене тушман оикын чонан, властьым йо- ратыште тӱшкам мемнан чоннам пуйто утарыме пашам шукташ колта.

Историйыште ятыр пиямбар, мессий, Христосын алмаштыже лийыныт. Саудовский Аравийын тистыштыже: «Аллах деч моло Юмо уке да Магомет тудын пиямбарже» манын возымо. Римысе папа-влак мландывалне шкеныштым Христос алмаштыше улына маныт. Еврей-влак пуламырым тарватыше-влакыштым мессий маныныт да кажне элыште оза-влак шкеныштым кугыжа манын лӱмденыт. Тӱнямбалне ик Кугыжа веле — Христос, Мессия. Туге гынат историйышке икмыняр пиямбар, христос, мессия веле ло- галеш. Шукышт чапым изи тӱшкаште гына налыт: йырышт по- гынышо-влаклан нуно кугу туныктышо, аятолла, раввин, политрук лиймышт дене поро деч веле ойырат.

Кугу духовный туныктышо семын, умылыдымо еҥ-влакым Юмо деке чын корно олмеш, шкенышт почеш веле ӱжыт.

Юмо айдеме деч Тудлан уш-акыл да шӱм-чон дене служит- лаш йодеш. Айдеме Юмо дене ойла да Юмат еҥ дене ойла.

Ончыкылык нерген уш-акылын волгалтмыжым пиямбарьш шомакше маныт. Пиямбарым умылен мошташ кӱлеш. Айдеме Чын Шӱлышыжым веле огыл, шоя шӱлышымат колын кертеш. Господьым палыше, Господьын йӱкшымат пала, шоя пиямбарын ойлымыжым шотышко огеш нал. Кунам сотана шке еҥже дене шоя пиямбарын ойышт дене ӱшаныше-влакым аҥыртараш тырша гын, мемнан ӱшанле аралышна уло: мемнан нерген мом кӱлеш ойлаш, Юмо Шке мыланна каласа. Ӧрдыж гыч Юмын ойжым пеҥгыдемдыше каҥашым, шылталыме шомакым гына вучыман.

Кӧ ончыкылык нерген шоям ойла, тудлаи тореш нигӧ ынже каласе манын йӧиым кычалеш. Проповедникын кафедрыже лач сотаналан веле келшен толеш, ондакак кӧ ойлаш тӱҥалеш манын палемдыме погынымашат тыгаяк. Ушаныше еҥ мӧҥгышты- Жак Юмо дене мутланен кертеш. Юмо дене тый, а те манын °гыл кутырат. Кеч изиш гынат унам шотлышо-влак кӱштымӧ уна Дене мутым вашталтат. Ушанышылан религиозный погынымаш- ^е кошташ шотлан ок тол, докан, вет тушто иза-шольо кокласе норылык да йӧратымаш уке.

пагытыште Иисусым пеҥгыде уш-акыл дене вашлияш ямдылалташ кулеш, кава гыч Христосын пӧртылмыжӧ деч ончыч тудын лӱм дене ятыр шояче-влак лектыт, нуно ӱшаныше-влакым шке вапшышкышт кучаш тыршаш тӱҥалыт.

Господьын мландываке кокымшо гана толмыжо

Библийыште тӱҥ шот дене Господьын мландываке пӧртыл- мыжӧ нерген ойлалтеш. У Сугыньышто Инсусын кокымшо гана мландываке толмыж нерген 319 гана каласыме, а Тошто Сугыньышто тӱжемат пеле чоло гана манын ойлат. Вес семынже гын, Библийын кажне ластыкыштыже ик гана тидын шумлык каласыме.

Иисусын шочмыжо нерген ончылгоч паленыт. Уло Иудей Мес- сиян шочмыжым вучен. Религийым палыше-влак, кунам да куш- то Господь шочеш да мом ышташ тӱҥалеш манын, тошто возимым шымленыт. Но лач ты палыше-влак нимом умылен сеҥен огытыл да шкештак эше, калык тӱшка гыч ончыко лектын, Иисусым тиде тӱня гыч ужаташ тыршеныт. Тымартеат ты мудреч-влак Месснян толмыжым вучат.

Мландывалне илымыж годымак Иисус шке колымыжо нерген пален да ойлен, шкеж олмеш Тудын лӱмжӧ дене вес лыплаидары- шым (утешитель), чынын (истина) Шӱлышыжым Ачаже деч колташ йодаш сӧрен. Тиде Шӱлыш нерген Тудо тыге каласен: «Ту- лыкеш тендам ом кодо — пӧртылам. Икмыняр жап гыч тӱня Мыйым тетла огеш уж, а те Мыйым ужаш тӱҥалыда. Мый илем, те илаш тӱҥалыда» (Иоан. 14:15—20, Деян. 1:4—8). Тунемшыже- влак чот ойгыреныт, икмыняр арня гыч сӧрымӧ почеш лыплан- дарышым вучен шуктеныт.

Кунам Шнуй Шӱлыш толын, христиан-влак кокла гыч иктышт Тудым шотлаш тӱҥалыныт, весышт уке. Лач тыге еврей-влак Иисус дене вашлиймышг годым ыштеныт. Шӱлышым чын деч кораҥше-шамыч шотлен огытыл, сандене тыгай вучышо-влак у ушемым ыштеныт. Ончычсо тунемше-влак кумыл нӧлтын вученыт. Вара нунын тукымышт теорий деке кусненыт. Иктыштын Лыплан- дарыше лийын, весыштын — Лыпландарыше нерген теорий.

Йоҥылыш лийына манын лӱдыкшӧ эре уло: курымла коклаште Христосын лӱмжӧ дене могай гына шояче лектын огыл. А вес семынже гын, Иисусын пӧртылмыжӧ шумлык йоҥылыш лийын огыт керт, Мессиям уэш толмыжо тугай кугу событий лиеш — кокыте шонен от керт. «Айдеме' тукымыи Эргыже уэш толмыжо, эрвел гыч тӱҥалын касвел марте чылам авалтыше куатле вол- генче гай лиеш». (Мат. 24:27).

Иисусын толмыжо годым ӱшаныше-влакын Господь дене ваш- лияш кумылышт почылтеш (1 Фес. 4:14—18). Ты кумыл дене курымашлык илышын у йыжыҥже тӱҥалеш. Мландывалне ку- рымашлык илыш Шӱлышеш шочмеке тӱҥалеш да нигунам му- чашке огеш шу. Господьын толмыжо дене мемнан кап-кылна вашталтеш. Тиде татыште Господьышто колышо-влак ылыжше кап-кылым налыт, илыше-влак тунамак вашталтыт. Коринфян-

влаклан икымше гана возен колтымаште (15-ше глава), филип- пиец-влаклан возен колтымаште (3-шо глава) тидын нерген ра- дамлын ойлалтеш. Господь тидын нерген тыге каласен:

«Чын, чын Мый тыланда ойлем: Мыйын шомакем колыштшо, Мыйым колтышылан ӱшаныше курымашлык илышым муын да судышко огеш тол, тудо колымаш гыч вигак илышым налын.

Чын, чын ойлем тыланда: жап шуэш да шуынат, кунам ко- лышо-влак Юмын эргыжын йӱкшым колыт, йӱкым колмекышт, ылыжыт.

Кузе Ача Шке Шкаланже ила, тугак Эргыжлан Шке Шка- ланже илаш пурен, да Тудлан судитлаш кӱштен, вет Тудо Айдеме тукымын эргыже.

Тидлан ӧрман огыл: тугай жап лишемеш, кунам колоткаште кийыше-влак Юмын эргыжын йӱкшым колыт, порым ыштыше- влак ылыжыт, а осалым ыштыше-влак мут кучашлан ылыжыт» (Иоан. 5:24—29).

Шукын тыге ойлат: пуйто ӱшаныше-влакын ылыжмышт мӧҥ- гӧ тӱжем ий эртымеке веле, мут кучаш ылыжаш тӱҥалыт. Ты кок событий коклаште Христос тӱжем ий кугыжа лиеш. Но эксперт ден палыше-влак чӱчкыдын йоҥылыш лийыт, сандене тидын шотышто мый нимом ом каласе, кузе лиеш ончалам. Господь пелен курымашлык илыш тыгай йӧным мылам пуа.

ВЕС КАВА ДА ВЕС МЛАНДЕ

Можыч, курымашлык илыш мландывалысе радам деч ойыр- темалтеш. Тошто возымаште тиде мланде да тиде кава пытат манын ойлалтеш да Господь праведник-влаклан вес кавам да вес мландым пуа маныт. Ме Иоанным мутшо дене келшен тол- шын вашталтена. Кавапомыжысо у Иерусалимым уремже нерген тудо тыге возен: «Ола ялт волгыдо янда гай яндар шӧртньӧ. Яндар шӧртньӧ гоч ужын кертше шинчам ме налына».

Эн ончыч Авраам ӱшаным налын, кушко Господь нантая манын пӱрымӧ мландышке палыде каен. Авраам дене пырля ме вучена, кунам суапле шонымашна шукталтеш, да ме У Иерусалимышке логалына. Сулыкышко пурымыжо мӧҥгӧ, Адамым Юмо мландывалне ӱден илаш поктен колтен. Кунам кап-кылна ылы- жеш, у саман тӱҥалеш, да ме кавасе Кугыжанышке логалына.

ПОЧЕШ МУТ

Ушанаш тӱҥалмекем, мый пырля ыштыше, палыме, тӱрлӧ вере коштмаште ужмо еҥ-влак дене Юмо нерген чӱчкыдын мут- ланенам. Тышечынак тиде книгам возаш шонымаш шочын.

Кидыштыда кучымо книга гай весе тӱняште лиеш гын, сераш шинчам ала уке ыле, эше ом пале. Кунам мый ӱшан шотышто тӱҥ йодыш-шамычым шымлаш тыршенам, тыгай книга кидыш- кем логалын огыл. Библийым тунам тӱрыс умылен кертын омыл. Чынак, мый ятыр религиозный литературым шерын лек- тынам, тӱрлӧ сектышке колышташ коштынам, но уш-акылым пойдарыше мут тушто пеш шуэн колалтыт. Оҥай, ушышко вочшо, книга шагал гынат, но лийын, кузе ӱшанышылан илаш манын каласкалыше мылам кӱлешан возымым муын омыл.

Тидлан кӧра мый книгам возаш шонен пыштенам. Тидын нер- ген Господьлан каласенам, тудо шонымемым сайлан шотлен, тыгерак, мый тендан ончылно шке книгам дене улам.

Тиде 1984—1985 ийласе телым лийын, тунам мемнан ешыште кум гана кинде пытен. Нимо кодын огыл: парентат, киндат да иктаж-мо весат. Неле пагытыште Юмо тунем пытарыме шумлык экзаменлан ямдылалтше ӱдырым пиалешем колтен, тудо кок гана шӱдӧ маркым, ик гана кок шӱдӧ маркым пуэн. Ты окса дене ме киндым да шӧрым налынна.

Книгам возаш, ончыч шонымо деч, нелырак лийын. Мый па- чаш-пачаш Библийым лудынам, рашемдаш полшышо литература дене палыме лийынам. Паша оҥай ыле, но пеш шуко жап кӱлын.

Кертмем семын йоҥылыш деч кораҥаш тыршенам. Возыме- мым Аапели Саарисалолан лудаш пуэнам. Саарисало кеч йол ӱмбалне ыле гынат, книгам лудын шуктен огыл.

Вара возымемым Ристо Сантала лудын лектын. (Тудын деч ончыч икмыняр издатель книга дене палыме лийыныт да савык- таш веле кӧнен огыл). Сантала книгаштем автор нерген иктаж мутым каласаш темлен. оН те паледа: автобиографий-влакым чӱчкыдын шкеныштым моктен возат. Мый тыге ом ыште, тома- ша нерген тек скандальный пресса сера. Тиде книгам возымем

годым ятыр сюжетыште шке илышыштем лийше факт нерген каласкаленам.

Юмын законжо нерген кугун палыше туныктышо Финляндийыште ятыр уло. Самырыкем годым лач нуно тыгай книгам во- зышэш улыт манын шоненам. Мый кыдалаш школым гына пыта- ренам. Гимназийыште икымше курсышто тунеммем годым пыкше «кумытанлан» гына усталыкым ончыктенам. Англичан ден немыч йылмым туныктышо — ме тудым Бренчала манын лӱмды- лынна, мылам чодыра руаш каяш темлен. 1963 ийыште Каянн оласе пашавер шотышто бюро мыйым Палкинкангасышке чодыра руаш колтен. Мылам тунам 18 ий ыле.

Гидын мӧнтӧ индеш ийым телевизионный заводышто ыште- нам (электронный аппарат-влакым шекланенам). Вара латик ийым ик судоверфьыште руш да финн йылмыла гыч кусарыше лийынам.

1983—1984 ийлаште лу тылзым ты книган тӱҥ ужашыштым возенам. 1986 ий гыч тӱрлӧ фирмыште кусарыше семын тыршем. 1991 ий гыч Российысе стройкылаште пашам ыштем. Илышым кузе умылем, туге возенам, нимогай авторитетымат мый шотыш- ко налын омыл. Шукышт дене мутланымем годым, мый иктым рашемденам: кунам тылат чынже денак иктаж-мом ойлашет уло гын, шотан колыштшо эре лектеш.

Мый нимогай ушем лӱм дене ом ойло. Пытартыш жапыште «Холмин» акционеран обществыште Колызо-влак ушемышке, Хельсннкнсе Библий школ пелен материальный полыш шотышто ушемышке веле пуренам. Ушем ӱшаныше-влакым чумырен огеш сене, Христос веле тидым ыштен кертеш.

Юмо нерген мутланыме годым кызытсе черке нерген мут эре лектеш. Мутат уке, черке пашаеҥ ден нунын тушманыштын тыр- шымышт дене черкым луген пытарыме нерген возен кертам ыле. Тылеч поена духовный муро-влак книга, экуменизм, ӱдырамаш- священник да т. м. нергенат шке шонымашем уло, но аҥыра йо- дышлан вашештымемат огеш шу. Сандене ты йодыш-влакым кы- зытеш мый логалын омыл. Тыште шомакым луктынам гын, иктаж мутым каласем.

«Хельсингин саномат» («Хельсинкнн шомакше») газет да финн радио школышто Юмын законжым туныктымо ваштареш тумам пӧлталыныт. Ойлат, пуйто тиде предметым ӧкымеш туныктат. Школышто моло предметшымат ӧкымеш огыл мо туныктат? Тн- дым безбожник огеш уж, язычник-влак газетше тидын нерген огеш возо.

Удырамаш священник лийын кертеш мо? Тидын шумлык пычкемышыште улшо еҥ-влак кужун ӱчашеныт. Но чын христиан- влак коклаште попшо йӧршеш укеыс. Тидын шумлык тетла мимом ойлаш.

Черкын эртыше корныжо — тиде чакныме да поктымо нерген

историй. Айдеме чын ваштареш кучедалеш але тудым чын верч поктат. Тыят тиде кок могырышто иктыжым веле ойырен налын кертат. Римысе жап дене таҥастарымаште христиан-влакым кызыт вес йӧным кучылтын поктылыт. Шеклане да ит шӱртньӧ. Чонет патыр таза лийже, Христосым колышт. Тӱҥалме шымлы- машым умбакыже шуяш оҥай, христиан вера нерген книга тӱ- ҥалтыш шинчымашым пуа, шонем. Вара иктаж-можым уэмдаш, тӧрлаташ шонем.

Кызыт тиде книгам Марий Элышке вашкерак наҥгаен шукташ тыршем, тушто мэрий йылмышке кусараш кутырен келшен- на. Шонымына гыч мо лектеш манын вучем. Кӧлан мо раш огыл гын, мылам возен кертыт да вашлияшат лиеш. Серышдам вучем.

Ме моткоч оҥай жапыште илена, книгам пайдале лиеш манын ӱшанем, кеч тушто иктаж-можо кӱчымӧ гынат.

Мыйын книгам ӱшан шотышто туныктен ойлымо гай (проповедь) лийшаш ыле: проповедь тунам сай, кунам колыштшо ты- иеш пураш але огыл манын шонымашке шуэш. Проповедьым айдеме, Иисусын ылыжме вийже дене кумылаҥын, ойла, эн сай книганат тыгай йӧнжӧ уке, тудо Иисусын куатше нерген каласка- лен веле кертеш.

Кагазышке шке шонымашыжым пыштыше айдеме чӱчкыдын возымыжым эн чынлан шотла да кажне серыме мутшо верч пытартыш чӱчалтыш вӱржӧ марте тавадаҥ шогаш ямде. Мый йо- ҥылыш лийын кертам манын каласем да йоҥылышым тӧрлаташ ямде улам. Таче кузе чылажымат умылем, туге возенам. Тый кеч эн сай книгам буква йотке туием: садиктак кавасе капка ончылнет огеш почылт. Книгам кучен тынеш пураш да авызлаш от кай.

Книгам тыйым Христос воктенысе иза-шольо-влак пелен лияш, тӱиямбалсе толкынышто поро дене, cyan дене, чын почеш илаш кумылаҥдышаш.

22.05.1992 ий. Калуга областьысе Шайковка.

Осмо Пӧӱсти

Возаш шонышо-влаклан авторын адресше:

Финляндия,

Osmo Poysti

27310, Kodisjoki

.Finlande

Марий лудшылан умылтарымаш

Марла христиан литература кок шӱдӧ ий ожнак шочын гынат, лудшо Христосын илышыж да сугыньжо нерген каласкалыше ик- кок книгам веле пала.

Колымшо курымышто марий йылмышке Библийын изи йы- жыҥжым, евангелий гыч кӱчык ужаш ден духовный муро-влакым веле кусареныт. Юмын Шомакшым начарын палымылан да вес йылмышке Библийым кусарыме йӧн-влак шотышто палыде се- рымылан кӧра, кызытсе марла христиан литературым моткоч неле умылаш.

Марий йылме дене христианство шотышто канонический кни- га-влак укелан кӧра, Осмо Пӧӱстин книгажым кусарыме годым ме улшо практикым кучылташ тыршенна да кызытсе йылмылан келшен толшо термин-влакым пуртенна. Икмыняр шомакын рушла синонимжым ончыкташ кӱлеш манын шотлена.

Тошто Сугынь

У Сугынь

Утаралтмаш

Шӱлыш

Шнуй Шӱлыш

Юмын Шӱлышыжӧ

(Чонвийже)

Кавасе Кугыжаныш

Пиямбар

Сугынь

Суксо

Кугыжаныш

Кугыжа

Туныктен каласыме ой Туныктымо ой Уш-акыл волгалтме годым каласыме шомак

— Ветхий Завет

— Новый Завет

— Спасение

— Дух

— Святой Дух

—* Дух Божий

— Царство Небесное -— пророк

— заповедь

— ангел

— царство, государство

•— царь, король, император

— проповедь

— учение

— откровение

11 Осмо Пӧ)*сти

Вувер

Чын

Сулыкым касарымаш Шӱм-чон надыр Пӱтӧ Шояче

Юмын ончыктымо мланде Возен колтымаш Кучем ведьма

истина, правда покаяние духовный дар пост фарисей

обетованная зем.

послание

власть

Финн йылме гыч Г. И. Куликов кусарен

ОСМО ПӦУСТИ КУЗЕ ЮМО ДЕКЕ ЛИШЕМАШ

Ответственный за выпуск В. Янай

Сдано в набор 19.04.94. Подписано к печати 31.05.94. Формат 60x84/16. Гарнитура литературная. Печать высокая. Усл. печ. л. 9,30. Учетно-изд. л. 9,60. Тираж 3000. Заказ № 217.

Изд. № 431. ЛР № 010069.

Марийский полиграфическо-издательский комбинат Республики Марий Эл, 424000, г. Йошкар-Ола, ул. Комсомольская, 112.